Farmatsevtika sanoati texnologiyasi

?
NAZORAT SAVOLLARI

---

69
III bob. AJRATMALAR (Galen preparatlari)
Bu guruh preparatlariga ekstraktlar, tindirmalar, o‘ta toza-
langan (novogalen) preparatlar, fitonsidlar, biogen stimu-
latorlar, yangi yig‘ib olingan o‘simliklardan tayyorlanadigan,
hayvon a’zolaridan olinadigan preparatlar kiradi. Bularga
eramizdan avvalgi 131—201-yillarda Rimda yashab ijod etgan
shifokor va dorishunos olim Êlavdiy Galen asos solganligi uchun
galen preparatlari deyiladi. Uning ta’limotiga binoan, o‘simlik
va hayvon xomashyolarida ta’sir etuvchi moddalardan tashqari,
keraksiz yot moddalar ham bo‘lganligi sababli ulardan ajratma
olish lozimligi ta’kidlangan. Bu fikr o‘z davrining katta yutuq-
laridan biri bo‘ldi.
Shu ta’limotni keyinchalik tibbiyot ilmi bilimdoni Abu Ali
ibn Sino rivojlantirdi va davom ettirdi. Amaliyotda bu guruh
preparatlarini olish usullari va ishlatiladigan ajratuvchilar u davr-
dagidan butunlay farq qiladi, lekin ularni olishda Galen ta’li-
motiga amal qilinganligi uchun ularning nomi shartli ravishda
saqlanib qolgan. Ular fitopreparatlar yoki kimyo-farmatsevtika
preparatlari deb ham yuritiladi.
O‘simliklardan tayyorlangan preparatlarga hozir xalq tabo-
bati va ilmiy tibbiyotda qiziqish ortib bormoqda.
Fitopreparatlar tarkibida turli sinfga mansub bo‘lgan kimyoviy
birikmalar bo‘ladi (yurak glikozidi, steroid, antraxinon, pektin,
fenol va h.k.). Sanoat miqyosida ular sun’iy usulda olinmaydi.
Fitopreparatlarning afzalligi ular tarkibida ma’lum biofaol mod-
dalar borligidir. Ular tanada oson zararsizlantiriladi, shuning
uchun zaharli hisoblanmaydi, moddalar almashinuvi jarayonida
faol ishtirok etadi, allergenlik xususiyati sun’iy preparatlarnikidan
bir necha marta kam bo‘ladi. Bu xossasi hozirgi vaqtda allergiya
kasalligi keng tarqalgan davr uc
hun, ayniqsa, muhimdir.

---

70
Shunga qaramay fitopreparatlar ishlab chiqarish o‘ziga xos
kamchiliklardan holi emas:
 biofaol moddaning faqat 50—60 % igina ajratib olinadi;
40 % dan ko‘proq fitopreparatlarning haqqoniy baholash
usullari ishlab chiqilmagan, shuning uchun ular son ko‘rsat-
kichlari bilan baholab kelinmoqda;
ba’zi dorivor o‘simlik turlari kamayib ketgan (Êavkaz dios-
koreyasi  — diosponin olinadi, keng bargli krestovnik  — platifillin
olinadi va boshqalar).
Bu muammolarni hal qilish uchun:
texnologik jarayonlarni takomillashtirish, sirt faol modda
(SFM), suyultirilgan SO
2
 lar ishlatish, xomashyoning maydalik
darajasini oshirish;
xalq tabobatida ishlatiladigan dorivor o‘simliklarni ilmiy
asosda o‘rganish, ularni madaniylashtirish va yetishtirishda ag-
rotexnika qoidalariga amal qilish;
mahsulot sifatini baholashning haqqoniy usullarini ishlab
chiqish va chiqindisiz texnologik jarayonlarni yo‘lga qo‘yish lozim.
Ajratmalar sohasida sobiq Ittifoqda ko‘zga ko‘ringan, hatto
chet ellarga ham mashhur bo‘lgan Pyatigorsk farmatsevtika
institutida faoliyat ko‘rsatgan professor I.A.Muravyov hamda
uning yaratgan maktabi juda katta amaliy va nazariy ishlarning
muallifi bo‘lib hisoblanadi. Sobiq Ittifoqdagi shu sohada ba-
jarilgan deyarli barcha ilmiy ishlarni I.A.Muravyov maktabi-
ning faoliyat natijalari deb qarash mumkin.
Ajratuvchilar (ekstragent). Sanoat miqyosida fitopreparatlar
ishlab chiqarishda ularning turg‘unligini ta’minlovchi ajratuvchi-
larni tanlab olish muhim ahamiyatga ega.
Fitopreparatlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan ajratuvchi-
larga quyidagi talablar qo‘yiladi:
 ta’sir etuvchi moddani yaxshi ajratib olish (diffuzion xu-
susiyati yuqori bo‘lishi);
 ta’sir etuvchi moddaga va asbob-uskunalarga salbiy ta’sir
etmasligi;
  zaharli va oson alangalanuvchan bo‘lmasligi, hidsiz,
rangsiz, mazasiz va arzon bo‘lishi;
 nisbatan past haroratda oson uchuvchan, lekin turg‘un
bo‘lishi kerak.

---

71
6-jadval