"makroiqtisodiyot"

Diskret siyosatining mos kelmaydigan vaqti 
Agar  biz  siyosatchilarimizga  ishonishimiz  mumkin  deb  tahmin  qilsak,  bir 
qarashda qat’iy siyosiy qoida buyukdek ko`rinadi. Diskret siyosat tabiiy ravishda 
moslanuvchandir. Siyosatchilar aqlli va samimiy bo`lib ko’ringan vaqtlarida ham 
o`zgaruvchan  sharoitlarga  moslanuvchan  bo’lishlarini  inkor  qiluvchi  oz  bo’lsada 
sabablar mavjud. 
Shunday  bo`lsada  qoidaga  binoan  siyosatning  vaqtga  mos  kelmaslik 
muommosi  kuchayadi.  Bazi  vaziyatlarda  siyosatchilar  xususiy  qaror  qabul 
qiluvchilar  istiqbollariga  tasir  qilish  uchun  siyosatni  oldindan  targ`ib  qilishni 
xoxlashadi.  Lekin  keyinchalik  xususiy  qaror  qabul  qiluvchilar  ularning  umidlari 
amalga  oshgandan  so`ng  bu  siyosatchilar  ularning  malumotlariga  ishontirishlari 
mumkin.  Siyosatchilarni  tushunish  vaqt  o`tishi  bilan  xususiy  qaror  qabul 
qiluvchilarni  siyosiy  malumotlarga  tasir  qilishi  mumkin.  Bu  vaziyatda  ular 
ishonchli  malumotlar  yaratib  siyosatchilar  o`zlarini  belgilangan  qoida  siyosatini 
sodir  etishni  xohlashadi.  Vaqtga  mos  kelmaslik  iqtisodiy  misolga  qaraganda 
siyosiy bilan juda oson bo`lishni ko`rsatib garovdagi tutqinlarning ishonchi ustida 
terroristlar  bilan  davlat  siyosatini  muzokora  qilib  ozod  qilishdir.  Ko`plab 
mamlakatlarning  elon  qilgan  siyosatida  ular  garovdagi  tutqinlar  bilan  bitim  tuza 
olmaydi.  Bu  deklaratsiyani  to`xtatish  uchun  mo`ljallangan  terrorchilarni  garovga 
olinganlar  haqida  hech  narsa  xabar  qilinmagan  bo`lsada  oqilona  terrorchilar  va 
o`g`irlashda  hech  kimni  tutib  bo`lmaydi.  Boshqa  so`z  bilan  aytganda  bu  e’lonni 
maqsadi terrorchilarning umidi va ularning xulqiga tasir qiladi.  
Lekin  aslida,    siyosatchilar  oqilona  siyosat  qabul  qilishmasa  mazkur  e’lon 
o`z  tasirini  ko`rsatadi.  Terrorchilar  vaqtincha  garovga  olishganligini  biladi, 
siyosatchilar  garovga    olish  uchun  behisob  vasvasaga  duch  kelishadi.  Oqilona 
terrorchilarni  to`xtatish  uchun  yagona  yo`l  siyosatchilarning  ehtiyotkorlik  bilan 
siyosat olib borib shartnoma qoidalariga amal qilishidir.Agar siyosatchilar rozilik 
berishga qodir bo`lmasa garovdagi terrorchilar bartaraf qilinadi.  
Shu  muommo  monetar  siyosatni  olib  borishda  kamroq  keskinlikni  paydo 
qiladi. Federal zaxiraning qiyin vaziyatda qaror qabul qilishni muhokoma qilishda 
inflatsiya  va  ishsizlikni    har  ikkalasini  o`ylab  ko`rishga  to’rg’i  keladi.  Flip  egri 
chizig`iga  ko`ra  ishsizlik  va  inflatsiya  o`rtasidagi  tanlov  kutilgan  inflatsiyaga 
bog`liqdir.  Federal  zaxira  har  bir  kishini  past  inflatsiya  darajasini  kutishni  afzal 

---

235 
 
ko`radi  shuning  uchun  qulay  murosaga  duch  keladi.  Kutilgan  inflatsiyani 
kamaytirishda monetar siyosatning asosiy maqsadi Federal zaxira  inflatsiyani kam 
deb elon qilishi bo`ladi.  
Ammo inflatsiyani kam deb elon qilish siyosati o`zi ham ishonchli emas. Bir 
marta uy xo`jaliklari va firmalar ish haqi va narxlarni o`rnatishda o`z navbatida o`z 
inflatsiya  tahminlarini  shakillantirgan,  Federalzaxira  bu  elonni  amalga  oshirish 
uchun  ishsizlikni  kamaytirib    monetar  siyosatni  amalga  oshirish  kerak.  Odamlar  
Federalzaxiralarni  tushunishni  birinchi  navbatda  rag`batlantirish  deb  tushungan. 
Prizident  o`z  ixtiyoribilan  inqirozni  keskin  kamytirishni  Federalzaxirani  va 
ishsizlikni kamaytirish kerak degan buyrug`ini muzokara qilgan. Va xuddi shunga 
o`xshash  terrorchilar  hech  qachon  muzokara  siyosatini  elon  qilmaganda,    uy 
xo`jaliklari va firmalar inflatsiyani kam bo`lish siyosatini elon qilishgan.Bu tahlil 
kutilmagan natijalarda siyosatchilarni bazan ularni maqsadlariga erishishda ulardan 
uzoqda bo`lsa yaxshiroq bo`lishi takidlangan. Ongli terrorchilar sababli garovdagi 
tutqinlarni  kamayishi  va  o`ldirilganligi  agar  siyosatchilar  garovdagi  tutqinlarni 
ozodligini  qattiq  rad  etadi.  Monetar  siyosat  sababli  agar  Federalzaxira  nol  foiz 
inflatsiya siyosatini sodir etsa katta sihsizlik darajasisiz kamroq inflatsiya vujudga 
keladi.  (monetar  siyosat  haqidagi  bu  xulosa  ushbu  bob  ilovasida  oshkororoq 
kichraytirilgan nusxada berilgan). 
Bu  vaqtning  mos  kelmaydigan  siyosati  boshqa  manolarda  ham  paydo 
bo`lishi mumkin. 
▪   
investitsiyani  kuchaytirish  hukumat  kapitaldan  daromad  solig`i 
bo`lmaganligini elon qiladi. Ammo fabrikalar qurilgandan keyin hukumat o`zining 
soliq daromadlarini kuchaytrishni vada berganligiga ishontiradi. 
  ▪ 
qaytao`rganib 
chiqishni 
kuchaytirishda 
hukumat 
muntazam 
kompaniyalarga  yangi  dori  darmon  ishlab  chiqarish  uchun  monopoliya 
berganligini  elon  qiladi  ammo  bitta  dori  yaratilgandan  keyinhukumat  patentni 
bekor  qilishga  yoki  dorini  bemorlarni  bahramand  qilishga  dorini  narxini 
pasaytirishga ko`ndirgan.
 
  ▪ 
yaxshi  xatti  harakatni  rag`batlantirishda  ota  ona  farzandi  qonun  qoidani 
buzganda uni jazolash kerakligini elon qiladi bola tartib qoidani buzmaganda esa 
ota  ona  uni  kechirishligini  aytadi  chunki  o`zini  bolasini  jazolash    ota  ona  uchun 
yoqimsizdir. 
 
  ▪ 
qattiq  ishlashingizni  rag`batlantirishda  sizning  kasbingiz  kursni  oxirida 
imtihon elon qiladi. Ammo siz hamma materiallarni o`qib o`rganganingizdan keyin 
professor imtihonni kechiktirishga ishontiradi shuning uchun uni darajasi keraksiz 
bo`ladi.  

---

236 
 
Har  bir  sabab    oqilona  moddalar  uchun  rag`batlantirishni  tushunish  ularni 
xatti harkatlariga tasir qiladi. Va yana har bir sababda  siyosatchining tasavuridan 
uzoqda bo`lgan yechimni belgilangan siyosat qoidalari uchun qabul qiladi. 
 Monetar siyosat uchun qoidalar.  
Biz siyosiy qoidalarni mulohazakorligiga ishonsakda, makroiqtisodiy siyosat 
ustida  muzokara  tugagani  yo`q.  Agar  Federal  zahira  tizimi  pul  va  kredit  siyosati 
uchun  tartib  qoidalarini  Federal  zahira  tizimi  ifoda  etgan,  qaysi  qoidani  tanlash 
lozim? Turli iqtisodchilar tominidan taqdim qilingan keling uchta asosiy qoidalarni 
muhokama qilaylik.
 
Bazi  iqtisodchilar  monetaristlar  deb  atalib  barqaror  darajada  pul  talabini 
o`stirish  uchun  Federal  zahira  tizimi  saqlashni  tavsiya  qilishadi.  Bu  pul  taminoti 
barqaror  suratlarda  kengayib  bormoqda.  Bu  ish  haqi  bu  bobning  boshlanishida 
Milton  Fredmon  eng  yaxshi  monitorchi  bu  monetar  siyosatning  ko`rinishiga 
misollardir.  Monitorchilar  fikricha  pul  o`zgarishlar  taminoti  iqtisodiyotning  eng 
katta  tebranishlari  uchun  masuldir.  Ular  sekin  va  barqaror  o`sishda  pul  taminoti 
barqaror ishlab chiqarish, ish bilan bandlik va narxlarni davo qilishadi.  
Monetarist  siyosati  qoidasi  ko`pchilik  iqtisodiy  o`ynab  turishlarni 
taqiqlangan  bo`lishi  biz  tarixan  tajribada  ko`rganimizdek  ammo  bazi  bir 
iqtisodchilar eng passiv iqtisodiy qonunmasligiga ishonishadi. Barqaror o`sish pul 
talabida  jami  talabni  barqarorlashtradi  agar  faqatgina  pul  tezligi  barqaror  bo`lsa. 
Lekin  bazan  iqtisodiyot  tushkunlikni  boshidan  kechirganda  pul  uchun  talab, 
o`shanda  beqarorlik  darajasiga  sabab  bo`ladi  ko`pchilik  iqtisodchilar  siyosiy 
qoidani  iqtisodiyotning  turli  ko`rinishiga  moslashish  uchun  pul  talabiga 
muhtojligiga ishonishadi.  
Ikkinchi  siyosiy  qoidada  iqtisodchilar  keng  nominal  YaIMni  himoya 
qilishadi.  Bu  qoidaga  ko`ra  Federal  zahira  tizimi  naminal  YaIMga  rejalashtirgan 
yo`lni  elon  qiladi.  Agar  naminal  YaIM  ko`tarilsa  maqsaddan  yuqorida  Federal 
zahira  tizimi  pul  o`sishini  kamaytirib  jami  talabni  susaytiradi.  Bu  maqsaddan 
pastga tushsa Federal zahira tizimi pulga talabni  
kuchaytirib  jami  talabni  kuchaytiradi.  Chunki  naminal  YaIM  maqsadi 
monetar  siyosatda  pul  tezligi  o`zgarishiga  moslashish  ko`pchilik    iqtisodchilar 
ishlab chiqarishni va narxlarni monetar siyosat qoidasiga qaraganda barqarorligiga 
olib keladi deb hisoblashadi.  
Uchinchi  siyosiy  qoida  ko`pincha  inflatsiya  maqsadga  yo`naltirgan 
bo`ladi.  Bu  qoida  tasirida  Federal  zahira  tizimi  inflatsiya  darajasi  uchun  bir 
maqsadni (odatda birdan past) elon qiladi, keyin pul yetkazib berish hajmini foal 
investitsiya  darajasida  haqiqiy  investitsiya  darajasi  maqsaddan  chetga 
chiqadi.Naminal  YaIMning  maqsadiga  o`xshab  investitsiya  yo`naltirilgan 

---

237 
 
iqtisodiyotning  pul  tezligini  o`zgartiradi.  Bundan  tashqari  investitsiya  maqsadini 
siyosiy afzalligini jamoatga tushuntirish  oson bo`lishi uchundir.  
Bu qoidalar naminal o`zgaruvchining naminal YaIM yoki narxlar darajasida 
pul  taminoti  bilan  ifodalanishini  unutmasligimiz  kerak.    Iqtisodiy  siyosatni  bir 
marta  tasavvur  qilib  ko`rish  real  o`zgaruvchilar  jihatidan  bildiradi.  Masalan 
Federal zahira tizimi maqsadga yo`nlatirilgan ishsizlik darajasi besh foiz bo`lishga 
harakat qilishi  mumkin.  Bunga o`xshash qoidalar bilan  muommo  hech kim  tabiy 
ishsizlik darajasini qancha bo`lganligini aniq bilmaydi. Agar Federal zahira tizimi 
maqsad  uchun    ishsizlik  darajasini  tabiy  darajasidan  past  bo`lganligini  tanlasa 
natijada inflatsiya tezlashadi. Aksincha agar Federal zahira tizimi ishsizlik darajasi 
uchun  maqsadni  tabiiy  darajadan  yuqorida  tanlasa  deflatsiyani  tezlashtiradi. 
Shuning uchun iqtisodchilar kamdan kam hollarda monetar siyosatni himoya qilib 
faqatgina  real  o`zgaruvchilar  bian  ifoda  etiladi,  hattoki  ishsizlik  va  real  YaIM 
iqtisodiy ijroning eng yaxshi iqtisodiy ko`rsatgichlari bo`lsa ham.