"makroiqtisodiyot"

Mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mehnat sarfi. 
 
Movut(bir dona) 
Vino(  barrel) 
Portugaliya 
90   
80 
Angliya   
100   
120 
Yuqoridagi  misoldan  ko’rinib  turibdiki  Portugaliya  barcha  turdagi 
mahsulotlarni  ishlab  chiqarishda  mutlaq  ustunlikka  ega.  Ya’ni  bir  dona  movut 
ishlab chiqarish uchun 90 mehnat birligi, bir barrel vino ishlab chiqarish uchun esa 
80  mehnat  birligini  sarflaydi.  Ammo,  D.  Rikardo  Portugaliyada  movut  ishlab 

---

205 
 
chiqarishga nisbatan vino ishlab chiqarish savdosini yo’lga qo’yish ko’proq foyda 
olib kelishini ta’kidlaydi. Chunki, bir dona movutga nisbatan bir barrel vino ishlab 
chiqarish arzonga tushmoqda. Bunda nisbiy ustunlikdagi farq har bir millat uchun 
xalqaro  savdoda  yutuqqa  olib  keladi.  Ya’ni,  Portugaliya  bir  barrel  vinoni  (80 
birlikda) 120 birlikda Angliyaga sotsa va o’z navbatida, Angliyadan (100 birlikda) 
ushbu birlikda 1,2 dona movut sotib olish imkoniyatiga ega bo’ladi.  
O’zida  ishlab  chiqarilgan  mahsulotga solishtirganimizda  esa  8/9  donaga  ega 
bo’lar  edi.  Boshqacha  aytganimizda,  Portugaliyaning  vino  ishlab  chiqarish  va 
movutni sotib olish evaziga oladigan foydasi quyidagicha bo’ladi. 
 
120 / 100 – 8 / 9 =1,2 - 0,(8) = 0,31 dona movut. 
Angliya  esa  movut  ishlab  chiqarishda  kamroq  zaiflikka  ega.  Ya’ni  movut 
ishlab  chiqarishga  qilinadigan  mehnat  sarflari  o’rtasidagi  farq  vino  ishlab 
chiqarishdagiga nisbatan kamroq.  Demak movut ishlab chiqarishga ixtisoslashish 
hisobiga xalqaro savdodan Angliya ham yutadi. Ya’ni, movut ishlab chiqarib, uni 
Portugaliyaga  sotish  hisobiga  11/8  barrel  vino  (o’zidagiga  nisbatan  5/6  barrel) 
sotib olishi mumkin. Ushbu vaziyatda Angliyaning yutug’i: 
9 / 8 - 5 / 6 =7 / 24 = 0,29 barrel vino. 
Bu  misolda  Portugaliya  uchun  har  bir  barrel  vinoga  9/8  dona  movut  sotib 
olgandagina  xalqaro  sovda  foydali  hisoblansa,  Angliya  uchun  esa  har  bir  barrel 
vinoga 5/6 dona movut almashganda savdo foydali hisoblanadi. 
Shunday  qilib,  erkin  savdo  xalqaro  ixtisoslashuvni  rag’batlantirib,  quyidagi 
imkoniyatlarni yaratadi: har bir mamlakat biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishga 
ixtisoslashishguncha  o’tgan  davrgiga  nisbatan  kamroq  moddiy  va  mehnat 
xarajatlari sarflaydigan bo’ladi. Ammo, bu borada barcha nazariyalar ham savdoda 
mamlakatlarning  pul  birliklari  ishtorokida  amalga  oshishi  hisobga  olinmagan. 
Chunki,  mamlakatlar  o’zaro  hisob-kitoblarni  amalga  oshirish  uchun  valyutalarini 
almashtirishadi.  D.  Rikardo  ushbu  vaziyatni  ham  tushuntirib  bera  olgan.  U 
izohlaganidek  yuqorida  keltirilgan  imkoniyat  valyutalarni  almashtirish  sharoitida 
ham  saqlanib  qoladi.  Bu  vaziyatda  eksport-import  to’lovlari  o’zaro  balansga  ega 
emas.  Bunday  vaziyat  valyuta  kurslaridagi  o’zgarishlar  hisobiga  yoki  biror  bir 
mamlakatdagi  barcha  baholarni  o’zgartirish  hisobiga  bartaraf  etiladi.  Yuqoridagi 
misol mavhum xususiyatga ega. U aniq vaziyatlarga asoslanishi uchun: 
  mehnat savdo qilayotgan mamlakatlar o’rtasida emas, balki mamlakat ichida 
harakatchan bo’lishini;  
  transport,  bojxona  xarajatlari,  savdo  ustamalari  va  boshqa  cheklashlar 
hisobga olinmasligini;  

---

206 
 
  mahsulotlarning  yangi  namunalarni  ishlab  chiqarishda  yangi  texnika  va 
texnologiyalarni  qo’llash  hamda  ularni  ko’p  miqdorda  seriyali  ishlab 
chiqarishda  xarajatlardagi  o’zgarishlar  e’tiborga  olinmasligini  ta’minlash 
imkoniyatlari yaratilishi lozim.  
Angliya  va  Portugaliya  misolida  keltirilgan  vaziyatlarda  xalqaro  savdo 
narxlarining keng amal qilayotgan shaklini qo’llash mumkin. Chunonchi, bir barrel 
Portugaliya  vinosini  Angliyada  tannarxidan  kam  narxda  (80)  va  sotib  olingan 
bahodan  (120)  yuqori  narxda  sotmaslik  kerak.  Shuningdek,  angliyaliklar 
movutidan Portugaliyada (90 dan 100 gacha) shunday tartibda sotilishi kerak. 
Mahsulotlar bahosi o’rtasidagi o’zaro nisbat aniqlab olingandan keyin «savdo 
sharoiti»  (terms  of  trade)  tushunchasi  savdo  sharoitini  aniqlab  olish  uchun  esa 
“savdo sharoiti indeks” tushunchasi kiritilgan. Bu indeks quyidagi formula orqali 
aniqlangan: