Axmedov bekzod

4.1. Harorat yuqori bo’lgan sharoitlarda organizm 

funktsiyalarining o’zgarishi 

Yuqori  haroratli  tashqi  muhitning  organizmga  ta`siri  faqat  harorati 

oqibatigina  bo’lmay,  harorat  bilan  bir  qatorda  quyosh  nuri  ta`siriga  yuzaga 

keladigan jarayonlardan iborat bo’ladi. 

Hozirgi  zamon  tasavvuri  bo’yicha  quyoshga,  o’z-o’zidan  boshqariladi 

termoyadroli  reaktor  deb  qarash  mumkin,  unda  har  soniyada  570  k  tonna 

vodorod geliyga aylanadi. Bu jarayon natijasida nihoyat ko’p nurli energiya 

hosil  bo’lib,  uning  0,5  milliard  qismi  erga  qilib  keladi.  Bu  energiya 

ul’trabinafsha  (kimyoviy  nurlar),  ko’rinadigan  (yorug’lik  nurlari)  va 

infraqizil (issiqlik nurlar) nurlardan iborat bo’ladi.  

Er  sathiga  tushadigan  nurlarning  eng  ko’pi  infraqizil  nurlardir  barcha 

nurning  60%),  ul’trabinafsha  nurlar  1%ni  tashkil  etadi.  Fiziologik  jihatdan 

eng  aktiv  nur  ul’trabinafsha  nur  bo’lib,  u  quyoshning  erdan  balandligiga 

hamda  atmosfera  holatiga  (bulutli,  changlanish  darajasi,  namligi  va 

boshqalarga) bog’liq bo’ladi. 

Quyosh  nuri  tarqoq  holda  va  to’g’ri  tushadigan  qismga  bo’linadi, 

birgalikda summar nurlanishni hosil qiladi. Tarqalgan nur atmosferadagi suv 

bug’lari,  chang  zarrachalariga  tarqaladi.  Bu  nurlarning  spektral  tarkibi 

havorang  zangoribinafsha  va  ul’trabinafsha  nurlardan  iborat  bo’lib, 

tarkibida issiqlik kam bo’ladi. 

Quyosh  nurlari  ko’rish  analizatoriga  va  teri  qoplamiga  bevosita  ta’sir 

etadi.  Bu  nurlar  kvantlar  shaklida  o’zlashtiriladi  va  foto-  kimyoviy 

reaktsiyalarni rivojlantiradi. 

---

 

67 

Quyosh  nuri  ta`sirida  terida  fizik-kimyoviy  va  biofizik  tarzdagi 

o’zgarishlar  sodir  bo’ladi.  Fotoelektr  hodisalar  shaklidagi  jarayonlardan 

biri-teri  sirtining  bir  yo’la  ikkilamchi  nurlanish  (biolyuministsentsiya) 

berishi,  bovqalari  esa,  masalan,  fiziologik  funktsiyalarga  keyinchalik  ta`sir 

etadigan  biokimyoviy  moddalarni  organizmda  hosil  bo’lishi  demakdir. 

Fotonlar  energiyami  oqsil  molekulalaridagi  atom  va  molekula bog’lamlariga 

ta`sir  etishdan  boshlanadi.  Bunday  holda  yo  molekulanish  tuzilishi 

o’zgaradi,  yo  qandaydir  qismlarga  parchalanadi.  Masalan,  teri  yog’i  (7-

degidroxolesterin)ning D-vitaminga aylanish mexanizmi shunday bo’ladi. 

Tashqi  muhitning  yuqori  harorati  va  quyosh  nuri  ta`siri  ostida  kislorod 

o’zlashtirish,  ya`ni  o’pka  ventilyatsiyasi  kamayadi,  biroq  tashqi  harorat 

35°S

0

  ga  etgach  esa,  o’pka  ventilyatsiyasining  ortishi  kuzatiladi  (13-rasm). 

SHuni  ham  ta`kidlash  kerakki,  inson  haroratining  ko’tarilishi  uchun,  uning 

yuqori  harorat  va  quyosh  nuri  ta`sirida  15  daqiqagina  bo’lishi  kifoya. 

Bunday  qisqa  vaqt  ichida  badan  haroratining  ortishi  qon  oqimning  qayta 

taqsimlanishiga,  ya`ni  ichki  organlarga  borayotgan  qonning  bir  qismi 

gavdaning periferik qismiga, teriga 

o’tishi bilan bog’liq. 

 

 

 

13 - rasm. Yuqori harorat va quyosh nuri ta`sirida sinaluvchi kishilarning kislorod 

o’zlashtirshi (I) va o’pka ventilyatsiyasining (2) o’zgarishi

. 

---

 

68 

Tashqi  muhitning  yuqori  harorati  va  quyosh  nuri  ta`sirida  organizmda 

yuzaga  keladigan  jarayonlar  yurak-tomir,  nafas    organlari    moddalar  va 

energiya  almashanuvining  qayta  ta`simlanishi  va  boshqalar  birinchi 

navbatda  haroratini  saqlashga,  organizm  ichki  muhiti  turg’unligini  saqlab 

turishga qaratilgan bo’ladi. 

Ma’lumki,  odamda  badan  haroratining  36-37°S  atrofida  saqlanishi 

asosan  kimyoviy  (issiqlik  ishlanishi)  va  fizikaviy  (issiqlik  chiqarilishi 

mexanizmlari  orqali  amalga  oshadi.  Yuqori  harorat  va  nuri  kuchli  bo’lgan 

sharoitlarda 

badan 

haroratining 

doimo 

saqlanishi 

fizikaviy 

termoregulyatsiyaning 

kuchayishi 

orqali 

saqlanadi. 

Organizmdagi 

issiqlikning yo’qolishi, asosan badan- suvni, teri yuzasi orqali bug’lantirish, 

o’tkazish  va  nurlanish  bilan  amalga  oshadi.  Lekin  tashqi  harorat  yuqori 

bo’lgan  sharoit-  issiqlikning  yo’qotilishi  o’tkazish  va  nurlantirish  orqali 

deyarli  bo’lmaydi,  bunday  holda  issiqlik,  asosan,  teri  yuzasidan 

bug’lantirish,  ya`ni  terlash  orqali  yo’qoladi.  Shuning  uchun  ham  I  muhit 

harorati va quyosh nuri kuchli bo’lgan sharoitlarda ter ajralishi kuzatiladi va 

bu bilan be`dan harorati haddan tashqari oshib ketishiga imkon berilmaydi. 

Yuqori  haroratli sharoitlardagi shiddatli muskul ishida ter ajratilishi bir 

daqiqada  55  gr.ga  borishi  mumkin,  holbuki  metall  quyish  ishchilarida  bu 

narsa bir daqiqada 30 gr.dan oshmaydi.