Mavzu: O’yin- maktabgacha tarbiya yoshida yetakchi faoliyat sifatida. O’yin faoliyati nazariyalari Reja

---

Maktabgacha tarbiya yosh davri. 

Mavzu: O’yin- maktabgacha tarbiya yoshida yetakchi 

faoliyat sifatida. O’yin faoliyati nazariyalari 

 

Reja: 

1. Bolalar o’yinlarining turlari 

2. O’yin- maktabgacha tarbiya yoshida 

yetakchi faoliyat sifatida 

3. O’yin faoliyati nazariyalari 

4. Maktabgacha yosh davrida bolalar o’yin 

faoliyatining o’ziaga xoa xususiyatalri 

---

Bolalar o’qilari 

Ijodiy o’yinlar 

Qoidali   o’yinlar 

---

Ijodiy o’yinlar 

 

Dramalashgan 

o’yinlar 

Roll i o’yinlar  

Qurilish 

o’yinlari  

tabiiy 

materiallar 

bilan 

o’ynaladiga

n o’yinlar 

---

Bolalar o’qilari 

Qoidali   

o’yinlar 

didaktik 

o’yinlar 

harakatli 

o’yinlar 

musiqaviy 

o’yinlar  

ermak 

o’yinlari 

 

---

---

Bu yoshdagi 

bolalarning 

o'yinlarini 

uchga bo'lish 

mumkin: 

l) predmetli 

o'yinlar(15-20 

daqiqa o'ynaladi);  

 

2) syujetli-rolli 

o'yinlar (30-60 

daqiqa o'ynaladi);  

 

3) qoidali o'yinlar 

(l soatdan -2 

kungacha davom 

etishi mumkin). 

 

---

 

N.M.Aksarinaning  ta’kidlashicha,  o’yin  o’z-o’zidan  

vujudga  kelmaydi,  buning  uchun  kamida  

uchta sharoit bo’lishi lozim: 

 

a) 

• taassurotlar tarkib topishi; 

b)  

• har  xil  ko’rinishdagi   o’yinchoqlar  va  

tarbiyaviy  ta’sir  vositalarining  

muxayyoligi; 

v) 

•bolalarning kattalar bilan tez-tez 

muomala va muloqotga kirishuvi 

---

Uning  fikricha,  o’yinda  bola kattalar  faoliyatining  

asosiy  jihatini  aniqrok  aks  ettirishi  o’yinning 

mazmunini tashkil  qiladi 

 

D.B.Elkonin o’z tadqiqotida rolli o’yinning syujeti 

bilan bir  qatorda, uning  mazmuni  ham  mavjud  

ekanini  yozadi.   

---

 

A.P.Usovaning  tadqiqotlarida  ta’kidlanishicha,  rolli  

o’yin  ishtirokchilarining  safi  yosh  ulgayishiga  qarab,  

jinsiy  tafovutlarga  binoan kengayib boradi: 

 

a)  

• uch  yoshli  bolalar  2-3  tadan  guruhga  birlashib,  3-5  daqiqa  

birga  o’ynay oladilar 

b)  

• 4-5  yoshlilar  guruhi  2-5  ishtirokchidan  iborat  bo’lib,  ularning 

hamkorlikdagi  faoliyati  40-50  daqiqa  davom  etadi,  o’yin  

davomida qatnashchilar soni ortib ham boradi 

v)  

• 6-7 yoshli bolalarda rolli o’yinni guruh yoki jamoa bo’lib birga 

o’ynash istagi  vujudga  keladi,  natijada  avval  rollar   

taqsimlanadi,  o’yinning qoidalari  va  shartlari  tushuntiriladi  

(o’yin  davomida  bolalar  bir-birlarining harakatini qattiq nazorat 

qiladilar). 

---

Uchinchidan,  o’yinning  keyinchalik takomillashuvi  barcha  jarayonlar  uchun  

eng  qulay  shart-sharoitlarni  vujudga keltiradi 

Ikkinchidan o’yinning  bola  harakatiga  ta’sir  etishini  sababi  va  xususiyati  

shuki,  harakatning murakkab ko’nikmalarini subyekt aynan o’yin paytida 

emas, balki bevosita  mashg’ulot  orqali  o’zlashtiradi 

Birinchidan, bog’cha  yosh  davrida  harakatining  o’sishida  o’yinning  ta’siri  

haqida  gap  borganda  avvalo  shuni  aytish  kerakki,  birinchidan,  o’yinni  

tashkil qilishning  o’zidayoq  mazkur  yoshdagi  bolaning  harakatini  o’stirish  

va takomillashtirish  uchun  eng  qo’lay  shart-sharoit  yaratadi. 

Eng  sodda  psixik  jarayondan  eng  murakkab  psixik  jarayongacha 

hammasining  eng  muhim  jihatlarini  shakllantirishda  o’yinlar   katta  rol  

o’ynaydi 

---

b)  shu  boisdan  personajning   nutq  boyligini  

egallash,  xatgi-harakatini takrorlashdan  iborat  ongli  

maqsad  bolada  oldinroq  paydo   bo’ladi  va  oson 

amalga oshadi. 

 

a)  o’yinda bola tomonidan ma’lum rol  tanlash va uni 

ijro etish jarayoni bir talay axborotlarni eslab  qolishni 

talab qiladi; 

Tajribada  yig’ilgan ma’lumotlarni tahlil qilish 

quyidagicha xulosa chiqarish imkonini beradi: 

---

Psixolog J.Piaje  o’yinda  jismlarga  yangi nom  berish  

omiliga jiddiy e’tibor  bilan  qarab,  bu  ish  ramziy  

ma’noli  tafakkur  shakllanishining tayanchi,  degan  

xulosaga  keladi 

 Lekin,  bu  xulosa  vaziyatni  aks   ettirishning 

birdan-bir  to’g’ri  yo’li  ekanligini  bildirmaydi.  

SHuning  uchun  narsaning nomini o’zgartirish bilan 

bolada tafakkur va aql  zakovat o’sishini kutish ham 

mantiqqa mutlaqo ziddir. Aslida narsalarni qayta 

nomlash emas, balki o’yin harakatlarining 

xususiyatini o’zgartirish bolaning aqliy o’sishiga 

sezilarli ta’sir o’tkaza oladi.   

---

Piaje va Koffkalarning fikricha, 

bolalar go‘yoki bir-biridan ajratilgan 

ikki xil dunyoda, ya’ni xayollar, 

afsonalar dunyosida va voqe dunyoda 

yashaydilar. Bu fikrni tahlil etib 

chiqsak. Chunki bolalar bitta dunyoda 

— voqe dunyoda yashaydilar. 

---

Ular o‘yinga qanchalik berilmasinlar, voqe dunyoni hech 

qachon eslaridan chiqarib qo‘ymaydilar, unga go‘yoki andaza 

tariqasida zimdan qarab turadilar 

Buning haqiqatdan ham shunday ekanligini bolalarning o‘yin 

jarayonida o‘z xatti-harakatlariga «bunday bo‘ladi», «bunday 

bo‘lmaydi» deb baho berib turishlaridan ko‘rish mumkin.  

Bolalar o‘zlarining o‘yin faoliyatlarida qanchalik xayolga 

berilib ketmasinlar, ular doim voqe dunyoga, undagi real 

narsalarga nazar tashlab turadilar. 

---

Bunda bolalar emlashning hamma qoidalariga qat’iy rioya qilib, bu 

o‘yinni zo‘r qiziqish bilan o‘ynay boshlaganlar. Ular xuddi shifokorlar kabi 

avvad spirt bilan (albatta, xayoliy spirt bilan) qo‘lni yaxshilab artib, so‘ng 

qalam bilan emlay boshlaganlar. O‘yin jarayonida tarbiyachi bolalarga 

avval emlab, so‘ng qo‘lni spirt bilan artishni taklif etgan. Bunda hamma 

o‘ynayotgan bolalar «bunday bo‘lmaydi-ku» deb e’tiroz bildirganlar. 

Demak, bolalar xayoliy o‘yin jarayonida real voqelikdan ajralib 

qolmaydilar.  Bolalar uchun maxsus ikkinchi bir xayoliy dunyo yo‘q. Ular 

xayoliy muhitni o‘z o‘yinlarida ayrim ehtiyojlarini qondirish uchun sun’iy 

ravishda yaratadilar. Bu xayoliy muhit va undagi xayoliy narsalar 

bolalarning ijodiy xayollarining o‘sishnga katta yordam beradi 

 

F. I. Fradkina eksperimental ravishda bolalar bilan «emlash» o‘yinini 

o‘tkazgan.  

---

Bola o‘yinda xayoliy obraz yaratadi (cho‘p- dan ot, bo‘yra 

cho‘pdan qo‘g‘irchoq kabi), lekin hech vaqt real voqelikdan 

batamom ajralgan xayollar, afsonalar dunyosiga kirib ketmaydi 

Rus psixologi professori A. N. Leontevning fikricha, bolalarning 

o‘yin faoliyatlarida real voqelikdan chetga chiqib ketish 

darajasidagi afsonaviylik yo‘q. Bolalarniyg o‘yinlaridagi har turli 

harakatlari va narsalari haqiqatan voqelikda bor bo‘lgan real 

harakat hamda real narsalarning real obrazlaridir.  

---

Demak, bolaning hayotida qanchalik mazmundor va yashash 

doirasi qanchalik keng bo‘lsa, uning o‘yinlari ham shunchalik 

xilma-xil bo‘ladi. Natijada bola zerikib, toliqib qolmaydi 

Chunki bola hali o‘zi bilmaydigan, ko‘rmagan, eshitmagan 

narsalarini o‘yin faoliyatida aks ettira olmaydi. U yoki bu 

o‘yining yuzaga kelishi uchun bolalar albatta elementar ravishda 

bo‘lsa ham, hayotiy hodisalar hamda mehnatning bir qancha 

turlari bilan tanish bo‘lishlari kerak. 

Bu o‘rinda shu narsani ta’kidlab o‘tish kerakki, bola o‘zi yashab 

turgan real voqelik bilan bog‘liq bo‘lmagan xayoliy, afsonaviy 

o‘yinlar yaratishning uddasidan hali chiqda olmaydi. 

---

Bola  

ruhiy rivojlanishida o’yinning ahamiyati 

O’yin  faqat  bilish  jarayonlarini  

takomillashtirib  qolmay,  balki  bolaning    

xulq-atvoriga  ham  ijobiy  ta’sir  ko’rsatadi 

---

Ammo  shuni  ham  alohida  ta’kidlash  joizki,  ijtimoiy  va maishiy  

voqelikning  barcha  jabhalarini  qamrab  oladigan  rolli  o’yin  ularda 

birdaniga emas, balki turmush tajribasining ortishi, tasavvur obrazlarining 

kengayishi  natijasida  vujudga  keladi,  mohiyati  va  mazmuni  jihatidan 

oddiydan murakkabga qarab takomillashib boradi 

Bolalar  kattalarning  turmush  tarzi,  his-tyygusi,  o’zaro muomala  va  

muloqotlarining  xususiyatlarini,  o’ziga  va  o’zgalarga,  atrof-muhitga  

munosabatlarini  yaqqol  voqelik  tarzida  ijro  etish  uchun  turli 

o’yinchoqlardan,  shuningdek,  ularning  vazifasini  o’tovchi  narsalardan  ham 

foydalanadilar.   

Shu  boisdan  o’yin  faoliyati  uchun  maxsus yaratiladigan  sharoitlarda  

ijtimoiy  muhit  voqealari,  oilaviy  turmush hodisalari, shaxslararo 

munosabatlarini umumlashtirgan xolda aks ettirishga harakat  qiladilar.   

Rolli  o’yin  -  bog’cha  yoshidagi  bolalarning  yetakchi  faoliyatidir.  Rolli o’yin  

mazkur  yosh  davridagi  bolalarning  eng  muhim  faoliyati  bo’lib,  ular 

bunday  o’yinda  guyo  katta  yoshdagi  odamlarning  barcha  vazifalari  va 

ishlarini amalda  bevosita  bajaradilar.   

---

faoliyatini vujudga keltiruvchi eng zarur omillardan 

biri  -bolada  o’z  xatti-harakatlarini  kattalar  xatti-

harakati  bilan  solishtirish, undan  nusxa  olish,  

aynan  unga  o’xshatish  tuyg’usining  mavjudligidir 

Rolli o’yin 

---

Fantaziya insoniyat dunyosi uchun ma’lum bo‘lgan omillarga nisbatan yangi 

nuqtai- nazar topishga va shu yo‘sinda yondashishga imkon beradi hamda 

badiiy, ilmiy bilish qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi 

Odatda, «shirin xayol»da fantaziyaning mahsullari bilan insonning ehtiyojlari 

o‘rtasidagi aloqa engillik bilan yuzaga kelganligi tufayli quvonchli, yoqimli, 

qiziqarli narsalar haqida odamlar xayol suradilar.  

Shuningdek, fantaziya insoniyat dunyosi uchun ma’lum bo‘lgan omillarga 

nisbatan yangi nuktai nazar topishga va shu yo‘sinda yondashishga imkon 

beradi hamda badiiy, ilmiy bilish qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi.  

Fantaziya inson ongida in’ikos etila boshlagandan e’tiboran borliqning 

qiyofasini o‘zgartirishga yo‘nalgan bo‘ladi, voqelikning unsurlari o‘rin 

almashtirish xususiyatiga ham egadir.  

---

Ma’lumki, ta’kidlangan yosh davridagi bolalar uchun fantaziya 

obrazlari ularning o‘yin faoliyati uchun dastur tariqasida vujudga 

keladi:  

 

a)  

 

• bola o‘zini kosmonavt sifatida his qiladi 

b)  

• konstruktor rolini bajaradi;   

 

v)  

• o‘zini personaj xulq-atvori bilan taqqoslaydi 

g)  

•rolli, syujetli o‘yinlarda muayyan rollarga kirishadi  

 

---

Manipulyasiya o‘yinlari bilan bir qatorda, 

tasviriy o‘yin elementlari ham paydo bo‘ladi, 

bola turmushda   ko‘rgan xatti-harakatlarni shu 

o‘yinda aks ettiradi 

Ikki yoshga to‘lish oldidan bolalar o‘yinida 

muhim o‘zgarishlar ro‘y beradi..  

---

Bola o‘ziga g‘amxo‘rlik qilayotgan onasining harakatlariga, 

duradgor, shofyor, sartaroshning harakatlariga taqlid qiladi. Aks 

ettiruvchi o‘yinlar paydo bo‘lishiniyg birinchi bosqichida bola 

muayyan harakatlarga taqlid qilsa ham tegishli vazifasini hali zz 

zimmasiga olmasligi xarakterlidir 

Ayni vaqtda o‘yinlar murakkablashib, mazmuni ham turli-tuman 

bo‘la boradi.  

Bu bolanig xayoliy tasvvurlarini shakllanib borishi bilan bog‘liq 

holda yuzaga keladi.  

Bola katta bo‘lgan sayin o‘yinida katta yoshli kishilarning xatti-

harakatlariga taqlid qilish tobora ko‘p o‘rin tuta boshlaydi.  

---

O‘yin bola xayolining parvoziga tobora kuproq bo‘ysunadi, 

tobora boyib boradi, xilma-xil kechinmalar manbai bo‘lib qoladi 

Bola onasining harakatlariga taqlid qilibgina qolmay, bir butun 

obraz ham yaratadi, bu obrazni «Men ona bo‘laman, siz qizim 

bo‘lasiz»; «Men doktor bo‘laman-da, sizni davolayman» degan 

co‘z bilan bezaydi.  

Ilk yoshning oxiriga kelib rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlar 

ham paydo bo‘ladi. 

---