Maktabgacha tarbiya yosh davri.
Mavzu: O’yin- maktabgacha tarbiya yoshida yetakchi
faoliyat sifatida. O’yin faoliyati nazariyalari
Reja:
1. Bolalar o’yinlarining turlari
2. O’yin- maktabgacha tarbiya yoshida
yetakchi faoliyat sifatida
3. O’yin faoliyati nazariyalari
4. Maktabgacha yosh davrida bolalar o’yin
faoliyatining o’ziaga xoa xususiyatalri
Bolalar o’qilari
Ijodiy o’yinlar
Qoidali o’yinlar
Ijodiy o’yinlar
Dramalashgan
o’yinlar
Roll i o’yinlar
Qurilish
o’yinlari
tabiiy
materiallar
bilan
o’ynaladiga
n o’yinlar
Bolalar o’qilari
Qoidali
o’yinlar
didaktik
o’yinlar
harakatli
o’yinlar
musiqaviy
o’yinlar
ermak
o’yinlari
Bu yoshdagi
bolalarning
o'yinlarini
uchga bo'lish
mumkin:
l) predmetli
o'yinlar(15-20
daqiqa o'ynaladi);
2) syujetli-rolli
o'yinlar (30-60
daqiqa o'ynaladi);
3) qoidali o'yinlar
(l soatdan -2
kungacha davom
etishi mumkin).
N.M.Aksarinaning ta’kidlashicha, o’yin o’z-o’zidan
vujudga kelmaydi, buning uchun kamida
uchta sharoit bo’lishi lozim:
a)
• taassurotlar tarkib topishi;
b)
• har xil ko’rinishdagi o’yinchoqlar va
tarbiyaviy ta’sir vositalarining
muxayyoligi;
v)
•bolalarning kattalar bilan tez-tez
muomala va muloqotga kirishuvi
Uning fikricha, o’yinda bola kattalar faoliyatining
asosiy jihatini aniqrok aks ettirishi o’yinning
mazmunini tashkil qiladi
D.B.Elkonin o’z tadqiqotida rolli o’yinning syujeti
bilan bir qatorda, uning mazmuni ham mavjud
ekanini yozadi.
A.P.Usovaning tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, rolli
o’yin ishtirokchilarining safi yosh ulgayishiga qarab,
jinsiy tafovutlarga binoan kengayib boradi:
a)
• uch yoshli bolalar 2-3 tadan guruhga birlashib, 3-5 daqiqa
birga o’ynay oladilar
b)
• 4-5 yoshlilar guruhi 2-5 ishtirokchidan iborat bo’lib, ularning
hamkorlikdagi faoliyati 40-50 daqiqa davom etadi, o’yin
davomida qatnashchilar soni ortib ham boradi
v)
• 6-7 yoshli bolalarda rolli o’yinni guruh yoki jamoa bo’lib birga
o’ynash istagi vujudga keladi, natijada avval rollar
taqsimlanadi, o’yinning qoidalari va shartlari tushuntiriladi
(o’yin davomida bolalar bir-birlarining harakatini qattiq nazorat
qiladilar).
Uchinchidan, o’yinning keyinchalik takomillashuvi barcha jarayonlar uchun
eng qulay shart-sharoitlarni vujudga keltiradi
Ikkinchidan o’yinning bola harakatiga ta’sir etishini sababi va xususiyati
shuki, harakatning murakkab ko’nikmalarini subyekt aynan o’yin paytida
emas, balki bevosita mashg’ulot orqali o’zlashtiradi
Birinchidan, bog’cha yosh davrida harakatining o’sishida o’yinning ta’siri
haqida gap borganda avvalo shuni aytish kerakki, birinchidan, o’yinni
tashkil qilishning o’zidayoq mazkur yoshdagi bolaning harakatini o’stirish
va takomillashtirish uchun eng qo’lay shart-sharoit yaratadi.
Eng sodda psixik jarayondan eng murakkab psixik jarayongacha
hammasining eng muhim jihatlarini shakllantirishda o’yinlar katta rol
o’ynaydi
b) shu boisdan personajning nutq boyligini
egallash, xatgi-harakatini takrorlashdan iborat ongli
maqsad bolada oldinroq paydo bo’ladi va oson
amalga oshadi.
a) o’yinda bola tomonidan ma’lum rol tanlash va uni
ijro etish jarayoni bir talay axborotlarni eslab qolishni
talab qiladi;
Tajribada yig’ilgan ma’lumotlarni tahlil qilish
quyidagicha xulosa chiqarish imkonini beradi:
Psixolog J.Piaje o’yinda jismlarga yangi nom berish
omiliga jiddiy e’tibor bilan qarab, bu ish ramziy
ma’noli tafakkur shakllanishining tayanchi, degan
xulosaga keladi
Lekin, bu xulosa vaziyatni aks ettirishning
birdan-bir to’g’ri yo’li ekanligini bildirmaydi.
SHuning uchun narsaning nomini o’zgartirish bilan
bolada tafakkur va aql zakovat o’sishini kutish ham
mantiqqa mutlaqo ziddir. Aslida narsalarni qayta
nomlash emas, balki o’yin harakatlarining
xususiyatini o’zgartirish bolaning aqliy o’sishiga
sezilarli ta’sir o’tkaza oladi.
Piaje va Koffkalarning fikricha,
bolalar go‘yoki bir-biridan ajratilgan
ikki xil dunyoda, ya’ni xayollar,
afsonalar dunyosida va voqe dunyoda
yashaydilar. Bu fikrni tahlil etib
chiqsak. Chunki bolalar bitta dunyoda
— voqe dunyoda yashaydilar.
Ular o‘yinga qanchalik berilmasinlar, voqe dunyoni hech
qachon eslaridan chiqarib qo‘ymaydilar, unga go‘yoki andaza
tariqasida zimdan qarab turadilar
Buning haqiqatdan ham shunday ekanligini bolalarning o‘yin
jarayonida o‘z xatti-harakatlariga «bunday bo‘ladi», «bunday
bo‘lmaydi» deb baho berib turishlaridan ko‘rish mumkin.
Bolalar o‘zlarining o‘yin faoliyatlarida qanchalik xayolga
berilib ketmasinlar, ular doim voqe dunyoga, undagi real
narsalarga nazar tashlab turadilar.
Bunda bolalar emlashning hamma qoidalariga qat’iy rioya qilib, bu
o‘yinni zo‘r qiziqish bilan o‘ynay boshlaganlar. Ular xuddi shifokorlar kabi
avvad spirt bilan (albatta, xayoliy spirt bilan) qo‘lni yaxshilab artib, so‘ng
qalam bilan emlay boshlaganlar. O‘yin jarayonida tarbiyachi bolalarga
avval emlab, so‘ng qo‘lni spirt bilan artishni taklif etgan. Bunda hamma
o‘ynayotgan bolalar «bunday bo‘lmaydi-ku» deb e’tiroz bildirganlar.
Demak, bolalar xayoliy o‘yin jarayonida real voqelikdan ajralib
qolmaydilar. Bolalar uchun maxsus ikkinchi bir xayoliy dunyo yo‘q. Ular
xayoliy muhitni o‘z o‘yinlarida ayrim ehtiyojlarini qondirish uchun sun’iy
ravishda yaratadilar. Bu xayoliy muhit va undagi xayoliy narsalar
bolalarning ijodiy xayollarining o‘sishnga katta yordam beradi
F. I. Fradkina eksperimental ravishda bolalar bilan «emlash» o‘yinini
o‘tkazgan.
Bola o‘yinda xayoliy obraz yaratadi (cho‘p- dan ot, bo‘yra
cho‘pdan qo‘g‘irchoq kabi), lekin hech vaqt real voqelikdan
batamom ajralgan xayollar, afsonalar dunyosiga kirib ketmaydi
Rus psixologi professori A. N. Leontevning fikricha, bolalarning
o‘yin faoliyatlarida real voqelikdan chetga chiqib ketish
darajasidagi afsonaviylik yo‘q. Bolalarniyg o‘yinlaridagi har turli
harakatlari va narsalari haqiqatan voqelikda bor bo‘lgan real
harakat hamda real narsalarning real obrazlaridir.
Demak, bolaning hayotida qanchalik mazmundor va yashash
doirasi qanchalik keng bo‘lsa, uning o‘yinlari ham shunchalik
xilma-xil bo‘ladi. Natijada bola zerikib, toliqib qolmaydi
Chunki bola hali o‘zi bilmaydigan, ko‘rmagan, eshitmagan
narsalarini o‘yin faoliyatida aks ettira olmaydi. U yoki bu
o‘yining yuzaga kelishi uchun bolalar albatta elementar ravishda
bo‘lsa ham, hayotiy hodisalar hamda mehnatning bir qancha
turlari bilan tanish bo‘lishlari kerak.
Bu o‘rinda shu narsani ta’kidlab o‘tish kerakki, bola o‘zi yashab
turgan real voqelik bilan bog‘liq bo‘lmagan xayoliy, afsonaviy
o‘yinlar yaratishning uddasidan hali chiqda olmaydi.
Bola
ruhiy rivojlanishida o’yinning ahamiyati
O’yin faqat bilish jarayonlarini
takomillashtirib qolmay, balki bolaning
xulq-atvoriga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi
Ammo shuni ham alohida ta’kidlash joizki, ijtimoiy va maishiy
voqelikning barcha jabhalarini qamrab oladigan rolli o’yin ularda
birdaniga emas, balki turmush tajribasining ortishi, tasavvur obrazlarining
kengayishi natijasida vujudga keladi, mohiyati va mazmuni jihatidan
oddiydan murakkabga qarab takomillashib boradi
Bolalar kattalarning turmush tarzi, his-tyygusi, o’zaro muomala va
muloqotlarining xususiyatlarini, o’ziga va o’zgalarga, atrof-muhitga
munosabatlarini yaqqol voqelik tarzida ijro etish uchun turli
o’yinchoqlardan, shuningdek, ularning vazifasini o’tovchi narsalardan ham
foydalanadilar.
Shu boisdan o’yin faoliyati uchun maxsus yaratiladigan sharoitlarda
ijtimoiy muhit voqealari, oilaviy turmush hodisalari, shaxslararo
munosabatlarini umumlashtirgan xolda aks ettirishga harakat qiladilar.
Rolli o’yin - bog’cha yoshidagi bolalarning yetakchi faoliyatidir. Rolli o’yin
mazkur yosh davridagi bolalarning eng muhim faoliyati bo’lib, ular
bunday o’yinda guyo katta yoshdagi odamlarning barcha vazifalari va
ishlarini amalda bevosita bajaradilar.
faoliyatini vujudga keltiruvchi eng zarur omillardan
biri -bolada o’z xatti-harakatlarini kattalar xatti-
harakati bilan solishtirish, undan nusxa olish,
aynan unga o’xshatish tuyg’usining mavjudligidir
Rolli o’yin
Fantaziya insoniyat dunyosi uchun ma’lum bo‘lgan omillarga nisbatan yangi
nuqtai- nazar topishga va shu yo‘sinda yondashishga imkon beradi hamda
badiiy, ilmiy bilish qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi
Odatda, «shirin xayol»da fantaziyaning mahsullari bilan insonning ehtiyojlari
o‘rtasidagi aloqa engillik bilan yuzaga kelganligi tufayli quvonchli, yoqimli,
qiziqarli narsalar haqida odamlar xayol suradilar.
Shuningdek, fantaziya insoniyat dunyosi uchun ma’lum bo‘lgan omillarga
nisbatan yangi nuktai nazar topishga va shu yo‘sinda yondashishga imkon
beradi hamda badiiy, ilmiy bilish qadriyatlarni o‘zida mujassamlashtiradi.
Fantaziya inson ongida in’ikos etila boshlagandan e’tiboran borliqning
qiyofasini o‘zgartirishga yo‘nalgan bo‘ladi, voqelikning unsurlari o‘rin
almashtirish xususiyatiga ham egadir.
Ma’lumki, ta’kidlangan yosh davridagi bolalar uchun fantaziya
obrazlari ularning o‘yin faoliyati uchun dastur tariqasida vujudga
keladi:
a)
• bola o‘zini kosmonavt sifatida his qiladi
b)
• konstruktor rolini bajaradi;
v)
• o‘zini personaj xulq-atvori bilan taqqoslaydi
g)
•rolli, syujetli o‘yinlarda muayyan rollarga kirishadi
Manipulyasiya o‘yinlari bilan bir qatorda,
tasviriy o‘yin elementlari ham paydo bo‘ladi,
bola turmushda ko‘rgan xatti-harakatlarni shu
o‘yinda aks ettiradi
Ikki yoshga to‘lish oldidan bolalar o‘yinida
muhim o‘zgarishlar ro‘y beradi..
Bola o‘ziga g‘amxo‘rlik qilayotgan onasining harakatlariga,
duradgor, shofyor, sartaroshning harakatlariga taqlid qiladi. Aks
ettiruvchi o‘yinlar paydo bo‘lishiniyg birinchi bosqichida bola
muayyan harakatlarga taqlid qilsa ham tegishli vazifasini hali zz
zimmasiga olmasligi xarakterlidir
Ayni vaqtda o‘yinlar murakkablashib, mazmuni ham turli-tuman
bo‘la boradi.
Bu bolanig xayoliy tasvvurlarini shakllanib borishi bilan bog‘liq
holda yuzaga keladi.
Bola katta bo‘lgan sayin o‘yinida katta yoshli kishilarning xatti-
harakatlariga taqlid qilish tobora ko‘p o‘rin tuta boshlaydi.
O‘yin bola xayolining parvoziga tobora kuproq bo‘ysunadi,
tobora boyib boradi, xilma-xil kechinmalar manbai bo‘lib qoladi
Bola onasining harakatlariga taqlid qilibgina qolmay, bir butun
obraz ham yaratadi, bu obrazni «Men ona bo‘laman, siz qizim
bo‘lasiz»; «Men doktor bo‘laman-da, sizni davolayman» degan
co‘z bilan bezaydi.
Ilk yoshning oxiriga kelib rollarga bo‘linib o‘ynaladigan o‘yinlar
ham paydo bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |