‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi saodat sultonsaidova, ‘lmas sharipova

FONETIK  STILISTIKA
Reja:
1.  Fonetik stilistika  nimani o‘rgatadi?
2.  Muallifga xos fonetik vositalar.
3.  Ijro etishga xos vositalar.
4.  Fonetik  stilistikaning  ijodkorlar  uchun  ahamiyati.
Fonetik  stilistika  nutq  tovushlarining  stilistik  imkoniyatlarini 
o ‘rgatadi.  Bu  nim a  degani?  Bunda  har  b ir  tovushning  nutqni 
ta ’sirchan,  e'tiborli  qilishdagi  o 'rn i,  m aqsadni  aniq  va  to ‘g‘ri 
ifodalash xususiyatiga ega bo‘lishi tushuniladi.
Stilistikaning  fonetik  vositalari  ikki  xil  bo ‘ladi:
1.  Muallifga xos vositalar.
2.  Ijro etishga xos vositaiar.
Muallifga  xos  bo ‘lgan  fonetik  vositalarga  ritmika,  vazn,  qofiya, 
alliteratsiya,  assonans  va boshqa  talaffuzga xos  vositalar kiradi.
Ijro  etishga xos bo'lgan  vositalarga  intonatsiya,  pauza,  fraza  va 
mantiqiy-logik urg‘u,  so‘zning emotsional-ekspressiv xususiyatlari, 
to iiq  va  toiiqsiz talaffuzlar kiradi.
Talaffuzning to iiq  va toiiqsiz xususiyatlari stilistik vosita sifatida 
katta  o ‘rin  tutadi.  Talaffuzning  to iiq   shakli  shifokorlar,  notiqlar, 
m a’ruza o'quvchilar. radio va televideniedagi boshlovchilar, olimlar 
nutqi, o‘qituvchilaming dars jarayonidagi  nutqida namoyon boiadi.
T oiiqsiz  talaffuz  odamlar orasidagi  dialogik nutqda aks etadi.
T o iiq   talaffuzda  so‘zning  barcha  tovushlari,  b o ‘g‘inlari  aniq 
aytilsa,  to iiq siz  talaffuzda  ba'zi tovushlar tortilib,  qisqa  aytiladi va 
hatto,  b o ‘g‘inlar  tushib  qoladi.
Masalan: 
Busalima-Busaima
F othna-F otm a-P otm a
Abduiabbor-Abiappor
M uham m adqul-M ahm atqul
Toslim uham m ad-Toshm at
T oiiqsiz  talaffuz  o'zbck xalq dostonlarida ham  uchraydi.
38
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Masalan: 
Arzim  eshit,  jon  ota,
Yapaloq  qushni  koYsangiz,
Davlat  qushi  kemaymi?
Yurtimiz  obod  bo‘maymi?
(  «Boltakay botir»  dostonidan)
T o ‘liqsiz  talalTuzning  yana  bir  ko'rinishi  so'zdagi  b a ’zi  bir 
lovushlaming  o ‘zgartirib avtilishidir.
Masalan:  Buhojar-Buvajar  (h  tovushi  v  ga  avlangan) 
oq xalat-oxxalat (q tovushi x g a  aylangan) 
tanbur-tam bur (n tovushi m ga aylangan) 
tramvay-tranvay (m tovushi n ga aylangan)  va hokazo.
Muallifga  xos  bo'lgan  fonctik  vositalar  quyidagilar:  qofiya, 
assonans, alliteralsiya.
Qofiya
S h e 'riy  
m is ra la rd a g i 
a y rim  
s o ‘z la r n in g , 
b a ’zan  
qo'shimchalarning bir xilda  o'zaro  ohangdosh  bo‘lib  kelishi  qoliya 
deyiladi.  Qofiyalar a-a-a-b, a-b-a-b, a-b-v-b va hokazo ko‘rinishlarda 
bo‘ladi.  Masalan:
Do ‘st  bilan  obod  uying, 
a
Gar bo ‘isa  u  vayrona  ham.