N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I h a y d a r o V f. I

1.  Idealizm  (fr.  idealisme  -   idcalizm)  falsafaning  bosh  masalasida  -   ongning 
borliqqa  munosabati  masalasida  materializmga  qarshi  o'laroq,  ong,  ruh,  birlamchi, 
moddiy  dunyo.  borliq  esa  ikkilamchi,  ong,  sezgi,  tasavvur  va  tushunchalarning 
mahsulidir deb  d a ’vo qiluvchi  g'ayri  ilmiy  falsafiy  oqim.
Idealistlar  materialistlarga  qarshi  o'laroq,  psixika  tana  bilan  yashirin  yo'sin da 
birlashgan,  inson  o'lgach,  tanani  tashlab  “ narigi  dunyoga",  g 'oyalar  dunyosiga  ketib, 
u  erda  abadiy  yashaydigan  moddiy  bo'lm agan  qandaydir  ilohiy  substansiya  yoki 
mohiyatning namoyon  bo'lishidir,  deb  tushunadilar.
Idealistik  oqim  nanioyandalari  psixika  tana  hayotiga  bog'liq  bo'lm agan 
qandaydir  ruhiy  substansiya jondan  iborat  deydilar.  Bunday  qarash  falsafaning  antik 
taraqqiyotida  Platon  idealizmida yorqin  namoyon  bo'ldi.
2.  Materializm  (lot.  materialis  -   moddiy)  materializm  falsafasidagi  ikki  asosiy 
oqimdan  biri,  ya'ni  idealizmga  qarama-qarshi  o'laroq,  birdan  bir  ilmiy.  tarixan 
rivojlangan  dunyoqarashdir.  Materializm  falsafada  bosh  masalani  tafakkurning 
borliqqa  munosabatini  hal  qilishda  dunyo  o 'z   tabiatiga  k o 'ra   moddiydir,  materiya, 
tabiat,  borliq,  inson  ongidan  tashqari  unga  bog' 1 iq  bo'lm agan  holda  mavjuddir, 
materiya  birlamchi  hamda  sezgilarning  manbaidir,  ong  esa  ikkilamchi,  hosila 
narsadir, dunyoni  va  uning qonuniyatlarini  to'liq  bilish  mumkin.  deb t a ’lim  beradi.
Materializm  falsafiy  oqim  sifatida  eramizdan  bir  qancha  asrlar  avval  qadimgi 
Hindiston.  Xitoy  va Gretsiyada  paydo  bo'lgan.
Eramizdan  avvalgi  bir  necha  ming  yillar  ilgari  SHarqda  qadim  sivilizatsiyalar: 
Misr,  Hindiston  Xitoy  sivilizatsiyasi  tarkib  topgan.  Ulardagi  g 'oyalar  asosida 
zamonaviy  fanlar rivojlanadi.
Materialistik  oqim  tarafdorlari  psixikani  tabiiy  materialistik  nuqtai  nazardan 
tushuntirishga  harakat  qildilar.  Xususan  qadimgi  yunon  mutafakkir  materialistlari 
barcha  mavjud  narsalarni jumladan,  psixikani  yagon l moddiy  asosdan:
-  su\'  (Fales);
-  havo  (Anaksimen);
-  olov  (Gerakiit);
-  atomlar  yig'indisidan  (Demokrit,  Epikur)  kelib  chiqqan,  deb  asoslashga 
urindilar.
6

---

Miloddan  avvalgi  birinchi  ming  yillikning  o'rtalarida  Hindiston  va  Xitoyda  II 
ming  yillikda  paydo  b o ‘lgan  Vedalar  eng  qadimgi  ariylik  dunyoqarashini  ifodalardi. 
Grek,  Skandinaviya  va  slavyan  afsonalarida  bo'lgani  kabi  unda  ham  xudolar 
k o ‘pincha  tabiiy  kuchlarga  qiyos  qilinardi.  Bunday  dunyoqarash  Koinot  bilan 
Tartibsizlik  (xaos)  o'rtasidagi  azaliy  kurash  bilan  tavsiflanardi.  Bu  jangda 
xudolarning uzil-kesil  va  abadiy g'alaba  qilishi  kafolatlanmaydi.  Tartibsizlikka  qarshi 
kurashda  xudolar  odamlarning  yordamiga  muhtoj  bo'lgan.  Qurbonliklar  va  to'g'ri 
bajariladigan  marosimlar  koinotdagi  tartibni  tutib  turishga  katta  hissa  qo'shib  turadi. 
Vedalar  bilan  tanishishda  muayyan  afsonaviy  olamga  g'arq  bo'lamiz.  Agar  biz  hind 
m a’naviy  hayotida  afsonadan  logosga  o'tish  haqida  gapirsak  edi,  unda  uni 
matnlarning  yangi  va  ancha  tushunarli  guruhlari  (miloddan  avvalgi  800-300-yillar) 
bo'lgan  Upanishadlarga  tegishli  deyish  mumkin  bo'lardi.  Upanishadlar  veda 
dunyoqarashining 
tanqidiy 
jihatdan 
idrok 
etilishidir. 
Ehtimol, 
ular 
ariv 
madaniyatining  ayrim jihatlariga  nisbatan  norozilikni  ifodalar.  Eng  yangi  tadqiqotlar 
ularda  noariy  tendensiyalaming  ta’sirini  topmoqda.  Biroq  bu  murakkab  masala  din 
tarixchilari  ixtiyorida  qoldirilishi  kerak.  Lekin  baribir  Upanishadlarga  dalil  asoslar 
muvofiq  keladi.  Bu  narsa  mazlumlarning  o 'z   ovozini  chiqarish  usulini  topganligini 
anglatadimi?  Biz  buni  bilmaymiz  va  faqat  taxminlar  bilan  cheklanishimizga  to'g'ri 
keladi.