N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I h a y d a r o V f. I

PSIXOLOGIYA  TARIXI  FANIGA  KIRISH
Psixologiya  tarixi  boshqa  ko'plab  fanlar  kabi  qiziqarli  va  mazmundor  bilimlar 
sohasidir.  Bu  insoniyat  tomonidan  insonlar  va  hayvonlarga  xos  boMgan  psixik 
hodisalar  haqidagi  bilimlaming  asta-sekin  to ‘planib  borish  tarixi,  shuningdek, 
insonning  o'zi  haqidagi  bilimlari  yigMlib  hamda  chuqurlashtirib  borishi  haqidagi 
fandir.  Biz  psixologiya  tarixi  bilan  tanishar  ekanmiz,  inson  va  hayvonlar  psixik 
hayotini  o'rganishga  boMgan  intilish  kishilik  hayotining  turli  xil  tarixiy  bosqichlarida 
ularning  qanday  nazariy  va  amaliy  ehtiyojlari  bilan  bogManganligi.  psixik 
rivojlanishining  b a ’zi 
qonuniyatlarini 
qay 
yo'sin 
kashf  etilganligini 
bilish 
imkoniyatiga  ega  boMamiz. 
Psixologiya  tarixi 
fan  sifatida  hayotning  turli 
bosqichlarida,  fan  va madaniyatning  umumiy  taraqqiyoti  munosabati  bilan  psixologik 
bilimlar  sohasi  qanday  kengayib  borganligi  hamda  dastlab  yagona  boMgan 
psixologiya  sohasi  qay  tarzda  taraqqiy  etib,  butun  bir  psixologiya  fanlar  tizimi 
darajasiga  ko'tarilganligiga  doir  m a ’lumotlami  beradi.  SHuningdek,  psixologiya 
tarixi  psixikani  yanada  chuqur  va  aniq  bilish  imkoniyatini  beradi.  Psixologiya  fani 
taraqqiyotga  ko'maklashadigan  foydali  ilmiy-tekshirish  metodlarini  izlash  va 
yaratishda katta o ‘rin  tutadi.
Psixologiyaning  rivojlanishi  uning  butun  tarixi  davomida  idealizm  va 
materializm  o ‘rtasidagi  kurash  bilan  izohlanadi.  Bu  kurash  psixologiya  fanining 
mohiyatini,  insondagi  psixik  va  fiziologik  hodisalarning  o'zaro  munosabatlarini 
hamda  psixologiyaning  predmetini  turlicha  talqin  qilishda  o‘z  ifodasini  topgan. 
Albatta,  psixologiya tarixida turlicha qarashlar va y o ‘nalishlar bo'lishiga qaramasdan, 
bu  fanning  predmeti,  y a ’ni  inson  va  hayvonga  xos  boMgan  psixika,  psixik  hayot 
qonuniyatlari  o'zgarmay  qolaveradi.
Hozirgi  kunimizni  o'tmish  bilan  bogMashimiz  kerak,  chunki  o'tmishsiz 
kelajakning  o'zi  boMmaydi.  Umumiy  psixologiya  fanining  predmeti  va  metodlaridan 
farqli  ravishda,  psixologiya  tarixi  psixik  voqelikni  emas,  uning  rivojlanish  tarixi 
haqidagi  fikrlar.  turli  davrlarda  kim  tomonidan  qanday  g'oyalar  ilgari  surilganini 
o'rganadi.  Psixologik  fikrlar  o 'z   tarixiga  ega.  Bu  fanning  vazifasi  psixika  haqidagi 
ilmiy  bilimlarning  paydo  bo'lishi  va  rivojlanishini  tahlil  qilish  hamda  psixologik 
fikrlar taraqqiyoti  davomida  fan  predmeti  boMgan,  avval  ruh,  keyin  ong,  key in  xulq- 
atvor  sifatida  o'rganishdir.  Hozirgi  bosqichda  psixologiya  tarixining,  avvalgi 
davrlarda  kiritilmagan,  psixika  va  xulq-atvor (faoliyat)  birligi  tamoyili  yana  qavtadan 
tiklandi.  Umuman,  psixologiyada  fikrlar  taraqqiyoti  hech  qachon  bir  tekisda 
kechmagan.  B a’zi  davrlarda  u  keskin  burilishlar,  evrilishlar bilan  tavsiflangan  bo'lsa, 
ba’zida  ortga  qaytgan  yoki  bir  joyda  turib  qolgan.  Har  bir  bosqich  o 'z  yutuq  va 
kamchiliklariga  ega  boMgan.  G.Ebbingauz  aytganidek,  ''Psixologiya  uzoq  o'tmishga 
va  qisqa tarixga ega” .
Psixologiyaga  oid  bilimlarning  rivojlanishini  har  xil  davrlashtirish  mumkin. 
Davrlashtirish  jarayoniga  xronologik  jihatdan  yondashib,  XVII  asr  psixologiyasiga, 
hududiy jihatdan,  Meksika  psixologiyasining  tarixi,  Amerika  psixologiyasining  tarixi 
kabilarga  ajratish  mumkin.  Demak,  har  qanday  davrlashtirish  nisbiydir.  Shuni
3

---

hisobga  olib,  quyidagi  davrlashtirish  sxemasini  ham  navbatdagi  variantlardan  bii  , 
deb  hisoblash  mumkin.
Psixologiya  tarixi  2  ta  davrga  ajratiladi.  Ular,  o 'z   navbatida,  kichikroq 
davrlarga  boMingan.
I  d a v r ,   Psixologiya  falsafa  fani  tarkibida  rivojlangan  davr.  Bu  er.avv.  V 
asrdan  XIX  asr o'rtalarigacha,  qariyb  2,5  min g yil  davom  etgan  davrdir.
П  d a v r .   Psixologiyaning  mustaqil  fan  sifatida  rivojlanish  davri.  Bu  XIX  as 
o'rtalaridan  hozirgi  kungacha davom  etib kelayotgan  davrdir.
Bu  tamovil  asosida  davrlashtirishni  quyidagi  jadval  k o ‘rinishida  keltiri:; 
mumkin: