Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Болалар жамғармаси (юнисеф)

16. Дарсликларни баҳолаш мезонлари – сифатни таъминлаш 
чораси
Дарсликларни баҳолаш ва тасдиқлаш тизимига эга бўлган барча мамлакатлар 
ўқув дастурларининг дадил ғояларини ушбу концепцияни дарслик муаллифлари 
ва нашриётчиларини чекламаган ҳолда акс эттирадиган аниқ мезонларга айланти-
ришда қийинчиликларга дуч келмоқдалар.
Самарали дарслик қандай бўлиши лозимлигини тавсифлаб берувчи ишончли манбаъ 
йўқ. Дарсликларни баҳолаш миллий мезонлари тизимлари мамлакатнинг урф-о-
датлари ва шароитларини, шунингдек, ўқитиш ва ўқишга оид қарашларини акс этти-
ради. Шу билан бирга, ишончли баҳолаш тизимини (яъни ўлчовлар) ишлаб чиқишга 
уриниш тенденцияси ортиб бормоқда. Бу ҳаракатларнинг аксарияти АҚШда бўлиб, у 
ерда кўплаб штатлар дарсликларни баҳолаш ва тасдиқлаш тизимига эга.
Қўшма Штатлардаги кўпгина тадқиқотлар математика ва табиий фанга қаратил-
ган. Хусусан, математика дарсликларда кўплаб тадқиқотлар мавзуси бўлиб, қисман 
бунинг сабаби таълим тизимини бошқарувчи барча одамлар учун муҳим аҳамиятга 
эга эканлиги (!) ва бутун дунё ўқитувчилари математика дарсликларининг мазмуни 
ва методологиясига бошқа фанларга қараганда кўпроқ риоя қилишларида.
Илм-фанни ривожлантириш бўйича Америка уюшмаси (AAAS) бир нечта тадқиқот-
ларни, шу жумладан «Лойиҳа 2061» деб номланган тадқиқотни нашр этди
35
. 1998 
йилда предметлар бўйича мезонлардан фойдаланган ҳолда «бутунжаҳон матема-
тика ва табиий фанлар бўйича ўрта мактаб дарсликларинининг илк баҳоланиши» 
бошланди. Тадқиқот шуни кўрсатдики, математика предмети бўйича «энг яхши деб 
топилган дарсликларда ҳам илғор математика, ҳам унинг мукаммал услубий тақди-
моти мавжуд» ва «аксарият дарсликлар математикага қизиқишни ривожлантириш 
ва ўқувчиларга математик ғояларни ишлаб чиқиш ва ишлатишда ёрдам бериш каби 
муҳим йўналишларда ўзларини яхши намойиш этган” бўлсаларда, шу билан бирга, 
бир қатор унчалик умудбахш бўлмаган натижалар ҳам қайд этилди (АААС, 1999):
• Рейтингнинг энг юқори қисмидан жой олган дарсликлар орасида тижорат 
секторининг энг машҳур дарсликлари йўқ.
• Аксарият дарсликларда узвийлик йўқ ва кўпинча уларда математиканинг 
концептуал йўналишлари яхши ёритилмаган.
• Аксарият дарсликлар ўқувчилар ва ўқитувчиларга тақдим этадиган услу-
бий ёрдам анча заиф.
• 6-8-синфларнинг кўплаб дарсликларида математик ғоялар етарлича та-
комиллаштирилмаган ва бу Математика ва табиий фанлар бўйича учинчи 
халқаро тадқиқот натижаларини тасдиқлайди.
35 
 https://www.aaas.org/programs/project-2061
16

---

45
Ушбу хулосаларнинг биринчиси, дарсликларни тасдиқлашда, уларни баҳоловчи 
ўқитувчилар ва мутахассисларга таянадиган таълим менежерлари учун айниқса 
ташвишлидир.
Табиий фанлар бўйича дарсликларга келсак, «Лойиҳа 2061» лойиҳаси ўрта макта-
блар учун тасдиқланган биология дарсликларини ўрганиш жараёнида «техник ата-
маларнинг ҳаддан зиёд кўплиги, асосий фикрларни ўқувчилар тушунадиган ягона 
мантиқий матнга бирлаштирадиган узвий баён этиш йўқлиги, ва ушбу ғояларни ўқи-
тиш учун услубий ёрдамнинг мавжуд эмаслиги муаллифлар, ноширлар ва ўқитув-
чиларнинг яхши ниятларининг рўёбга чиқишига йўла бермаётганлигини аниқлади. 
Аксарият дарсликлар, охир-оқибатда ҳужайрани замонавий молекуляр биология 
кашф этган фаол ва динамик мавжудот сифатида эмас, балки статик «қисмлар 
халтаси» сифатида тақдим этиш орқали эскирган парадигмани тарғиб қилишга ёр-
дам беради
36
».
АҚШда 2014 йилда ташкил этилган ЭдРепортс
37
ташкилоти яқинда АҚШдаги Мате-
матика ўқитувчилари миллий кенгаши томонидан жиддий танқидга учради. ЭдРе-
портс дарсликларни ЭдРепортс методологияси ва воситаларидан фойдаланишга 
ўқитилган (асосан) амалиётчи ўқитувчилар, олимлар, мактаб ва туман маъмурлари 
томонидан берилган баҳоларни умумлаштириш орқали баҳолайди
38
. ЭдРепортс ме-
тодологияси ва хулосаларида жиддий камчиликлар мавжудлиги қайд этилган
39
.
Мериленд университети ва Гарвард университети (Blazaretal, 2019) томонидан мате-
матика дарсликларининг самарадорлигини ўрганиш тадқиқоти хулосаси қуйидаги-
ча бўлди: «Бизнинг хулосаларимиз ўқув дастурларининг мазмунини ислоҳ қилишда 
тез ва осон натижалар мавжуд деган тахминни шубҳа остига қўйса ҳам, ўқув да-
стурлари таркиби ислоҳотлари ва ўқитиш методикасининг ислоҳотларини муқобил 
нарсалар сифатида тушуниш янада катта хатодир. Иккаласини ҳам ислоҳ қилиш 
керак.» Ҳар қандай таълим ислоҳотининг ажралмас қисми сифатида дарсликларни 
ислоҳ қилиш ғояси ушбу келтирилган фикрни тўлдириши мумкин.
Дилан Уилям (2011, 13-бет) каби тадқиқотчилар фикрига кўра: «Таълим соҳасидаги 
ислоҳотлар ўқув методикаси ва ўқувчилар ўртасидаги ўзаро муносабатларни ўзгар-
тиргандагина, у ўқув натижаларини яхшилашга сезиларли таъсир кўрсатади» (му-
аллиф томонидан ажратилган). Самарали дарсликнинг муҳим хусусияти бу унинг 
синфда бўлаётган нарсаларга қандай таъсир қилишида, яъни дарслик педагогика 
ва ўқитиш методикаси нуқтаи назаридан қандай мавқеъга эгалигида.
Бунинг учун дарслик муаллифларидан инновацион ижодий ёндашув талаб этилади, 
бу дарсликларни баҳолашда тегишли мезонлар билан рағбатлантирилади. Маса-
лан, Жанубий Кореядаги дарсликларни баҳолаш мезонлари қуйидаги сарлавҳага эга 
«Ўзига хослиги: ушбу мезон мавжуд ёки бошқа дарсликлардан фарқ қилувчи ўзига 
хос дарсликни танлашни таъминлаш учун махсус ишлаб чиқилган».
36
http://www.project2061.org/publications/articles/articles/cellbioed.htm
37 
https://www.edreports.org/
Шунингдек, қаранг: 
https://www.the74million.org/article/textbook-adoption-was-once-about-going-to-the-right-
dinner-with-publishers-now-edreports-is-disrupting-the-8-billion-industry-by-putting-teachers-in-charge/
38 қаранг: `
https://www.edweek.org/ew/articles/2014/11/05/11edreports.h34.html
39
https://www.nctm.org/News-and-Calendar/News/NCTM-News-Releases/NCTM-Calls-for-Changes-to-EdReports--
Reviews-of-Common-Core-Instructional-Materials/
Шунингдек, қаранг: 
https://www.nctm.org/News-and-Calendar/News/Other-News/Concerns-Regarding-the-Use-of-
EdReports-Mathematics-Materials-Reviews/

---