Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Болалар жамғармаси (юнисеф)

3

---

4
1-БОБ: ДАРСЛИКЛАР ВА УЛАРНИ 
ИШЛАБ ЧИҚИШ БЎЙИЧА СИЁСАТ
1. Таълим тизимини ислоҳ қилиш ва компетенциявий ёндошувни 
тадбиқ этишда дарсликларнинг тутган ўрни
Таълим сектори режаси (ТСР) (Ўзбекистон Ҳукумати, 2018 й., 4.4.3-бўлим: “Ўқув ре-
жаси, педагогика ва баҳолаш”) қуйидаги устувор натижаларга эришишга қаратилган: 
“21-аср кўникмалари, ижтимоий кўникмалар (жумладан, шахс сифатида шаклланиш 
ва муваффаққиятли ишга жойлашиш кўникмалари) ва юқори тартибда фикрлаш 
кўникмалари”. Ушбу кўникмалар ўқувчиларнинг компетенцияларини ривожланти-
риш орқали эришилиш режалаштирилаётган кўникмалардир. 
Таълим сектори режаси (ТСР) шунингдек, дарсликларнинг ушбу жараёндаги ўрнини 
белгилайди: “Таркибий маълумотни эслаб қолишга асосланган жорий ўқув дасту-
ридан кўпроқ компетенцияларни ривожлантиришга асосланган ёндошувга ўтиш та-
аллуқли методик ва дидактик материалларни, айниқса дарсликларни қайта кўриб 
чиқишни, шунингдек ўқитувчиларни тайёрлаш ва қайта тайёрлашни, шунингдек 
имтиҳонларга ва таълим натижаларини баҳолаш тизимига бўлган умумий ёндошу-
вни ўзгартиришни талаб этади” (Ўзбекистон Ҳукумати, 2018 й., 82-бет). Ушбу ён-
дошув “йиғилган билимларни оддий такрорлаб бериш” чегарасидан компетенция-
ларни ривожлантириш орқали чиқишга ҳаракат қилаётган мамлакатларга хосдир. 
(ИҲТТ, 2005 й.). 
Таълим сектори режаси (ТСР) дарсликларнинг компетенциявий ёндошувни тадбиқ 
этиш, жумладан, ўқитувчилрани тайёрлаш ва ўқувчилар билимини баҳолаш билан 
боғлиқ бўлган кенгроқ қамровдаги ислоҳотлар жараёнида тутган ўрнига алоҳида 
эътибор қаратади. Марказлаштирилган таълим тизимларида дарсликлар таълим 
сифатини яхшилашга қаратилган ҳар қандай фаолиятнинг асосий бўғини ҳисобла-
нади. Аммо, дарсликларнинг бир ўзи тайёр ечим бўла олмайди. Улар фақатгина ҳу-
куматнинг таълим соҳасидаги сиёсий мақсадларига сезиларли аниқлик киритиши 
ва амалга оширилаётган бошқа чораларни кучайтириши мумкин. Дарсликлар меъ-
ёрий ва услубий ҳужжатларни ҳамда синфдаги амалий фаолиятга тааллуқли йўриқ-
номаларни ўзгартириш қобилиятига эгалар. 
Дарсликлар ислоҳотларни амалга оширишда ўзларининг компетенциявий ёндошу-
вни тадбиқ этишга оид вазифаларини бажара олишлари учун “компетенциялар” ту-
шунчасини мукаммал англаб олиш талаб этилади. Компетенциявий ёндошув фак-
тларни эслаб қолишга асосланган ёндошувдан кўра афзалроқ эканлиги хусусида 
умумий ҳамфикрлик мавжуд бўлсада, бу компетенциялар нимани англатишларини 
аниқлаб олиш томонга қўйилган илк қадамдир. 
Жаҳон амалиётида компетенциялар тушунчасини “касбий компетенциялар”га урғу 
берувчи кўплаб таърифлари мавжуд. Бундай моделда компетенцияларнинг риво-
жланиши бошланғич синфларга эмас, кўпроқ ўрта ва юқори синфлар даражасида 
рўй бериши назарда тутилади. Компетенцияларнинг ўзлари эса, олдиларига қўйил-
ган масалани ҳал қилишда ўқувчилар олинган билимлар ва кўникмаларга суяниб 
иш кўринишларига имкон берувчи воситалар сифатида тушуниладилар. Таълим 
дастурлари мазкур йўналишларининг келиб чиқиши меҳнат дунёсига тайёрлашга 
ғоясига бориб қадалади ва шунинг учун ҳам уларда асосий эътибор айнан ўрта ва 
юқори синфларга қаратилади
1
. 
Бошқа тарафдан эса, “шахс сифатида шаклланиш ва ижтимоий ривожланиш” таъ-
1 Масалан, қаранг: Schenck (1978 г.), Ўрта мактаб битирувчиларда компетенцияларни аниқлаш бўйича қўлланма: 
саволлар ва мисоллар.
01

---

5
лимнинг мактабгача таълимдан бошлаб, то мактабдан кейинги таълимгача бўлган 
барча босқичлари учун муҳим мақсад ҳисобланади. Шундай ҳолатда шахс сифатида 
шаклланиш нуқта-назаридан қараганда, “ҳамдардлик” каби ижтимоий кўникмалар-
ни риовжлантириш ўрта мактаб даражасида эмас, айнан мактаб таълимининг илк 
йилларида муҳимроқ деб кўрилиши мумкин. Кўплаб таълим тизимларида ижтимо-
ий кўникмаларни ўқув дастурларига киритиш имконияти кўпинча чекланган бўлади 
ва бунинг асосий сабаби миллий малака имтиҳонларига берилаётган эътиборнинг 
тобора ортиб боришидадир, чунки бундай имтиҳонларнинг натижаларига кўп нар-
салар боғлиқ қилиб қўйилган. 
“XXI аср кўникмалари” ибораси юзасидан олиб борилаётган мунозараларда таълимга 
ишга жойлашиш имконияти сифатида қараш ҳолатлари тобора ортиб бормоқда. 
Паллегрино ва Хилтон (2012 й.)нинг кенг доираларда ёдга олинувчи тадқиқотида 
таъкидланишича, “ишбилармонлик соҳасидаги етакчилар, таълим ташкилотлари ва 
тадқиқотчилар таълим соҳасида янгича сиёсат жорий қилинишига чорлай бошла-
дилар. Бундай сиёсат кенг қамровли, ўргатиш мумкин бўлган кўникмалар ва билим-
ларни ривожлантиришга қаратилган ва уларни кўпинча “21 аср кўникмалари” деб 
атайдилар. Баъзи таълим тизимлари учун “компетенциялар” тушунчаси аксарият 
ҳолларда “21 аср кўникмалари” тушунчаси билан чамбарчарс боғлиқ тушунча ҳи-
собланади. Масалан, Сингапурнинг математика фани бўйича ўқув дастурида ком-
петенциялар тилга олинганида аксарият ҳолларда “21 аср” тавсифий жумласи бир-
га тилга олинади
2
. Сингапурнинг “(Аниқ) фанлар” бошланғич курси ўқув дастурида 
қуйидагилар таъкидланади:
21 асрда тобора машҳур бўлиб бораётган компетенциявий соҳалари жумла-
сига Саводли фуқаролик, Глобал хабардорлик ва Маданиятлараро кўникма-
лар, Танқидий ва ижодий фикрлаш, ҳамда Коммуникациялар ва ахборот илан 
ишлаш соҳасидаги кўникмалар киради. Мазкур соҳалар билан қамраб оли-
нувчи компетенцияларга “21 аср компетенциялари” номи берилди
3
.
Ўзбекистон 2021 йили PISA да иштирок этиш ниятида эканлигини ҳисобга олсак, ком-
петенцияларга ИҲТТ томонидан берилган талқинга асос сифатида суяниб иш кўриш 
мақсадга мувофиқ бўлади. Мазкур таъриф “Асосий компетенцияларни аниқлаш 
ва танлаб олиш” ҳужжатида баён этилган. Ушбу ҳужжат DeSeCo (ОЭСР, 2005й.) деб 
ҳам юритилади. Ушбу ҳужжатда таъкидланишича: “асосий компетенциялар тизи-