― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

Kassa  operatsiyalari  -  orqali  mijozlarga  naqd  pullarni  berish  va 

ulardan naqd pullarni qabul qilish bilan bog‗liq ishlarni amalga oshiradi.  

 

Valyuta  operatsiyalari    -  bevosita  xorijiy  mamlakatlar  milliy 

valyutasini  oldi  –  sotdisi  bilan  bog‗liq  operatsiyalar  hisoblanib,  milliy 

valyutaning xorijiy valyutalarga nisbatan kursini o‗zgarishi hisobiga foyda 

yoki zarar ko‗rishi mumkin 

---

25 

 

YUqorida  qayd  eilganlarga  asoslanib,  banklarning  aktiv    operatsiyalarini 

to‗rtta guruhga ajratish mumkin. 

 1.Erkin zahiralar – bunga kassadagi naqd pullar, Markaziy bankdagi vakillik 

hisobvaraqlaridagi 

qoldiqlar, 

boshqa 

kredit 

tashkilotlarning 

vakillik 

hisobvaraqlaridagi mablag‗lar. Erkin zahirlar yuqori likvidli mablag‗lar hisoblanib, 

bankka qisman yoki umuman daromad keltirmaydi. 

2.Berilgan  kreditlar  va  depozit  ko‗rinishida  boshqa  moliya  muassasalariga, 

shuningdek Markaziy bankka joylashtirilgan mablag‗lar. 

3.Investitsiyalar – bu bankning qimmatli qog‗ozlarga va nomoddiy aktivlarga, 

shuningdek pay ko‗rinishida xo‗jalik faoliyatiga yo‗naltirilgan resurslari. 

4.Bankning  o‗ziga  (ichki  investitsiyalar)  moddiy  va  nomoddiy  aktivlarga 

yo‗naltirilgan    mablag‗lari.  Bunga  bank  faoliyatini  tashkil  etish  uchun  zarur 

bo‗lgan binolar, jihozlar va boshqa uskunalar kiradi.  

Tijorat  banklarining  daromadi  bankning  2  va  3  guruhiga  kiruvchi  aktiv 

operatsiyalari  hisobidan  tashkil  topib,  bank  aktivlarining  risk  darajasi  qancha 

yuqori  bo‗lsa,  ushbu  operatsiyalardan  kelayotgan  daromadlar  miqdori  ham 

shuncha yuqori bo‗ladi va aksincha.  

Demak, banklarning aktiv operatsiyalari daromad keltirish darajasiga qarab: 

1. 

Daromad keltiradigan (kredit va investitsiyalar) aktivlar; 

2. 

Daromad  keltirmaydigan  (erkin  zaxiralar,  moddiy)  aktivlarga 

bo‗linadi. 

Aktivlar  Markaziy  bankning  2000  yil  26  apreldagi  420  –  sonli 

yo‗riqnomasiga asosan riskka tortilgan darajasiga qarab to‗rtta guruxga bo‗linadi. 

3. 

Birinchi guruxga – riskdan ozod bo‗lgan aktivlar – 0; 

4. 

Ikkinchi guruxga –minimal risk darajasiga ega aktivlar  – 20; 

5. 

Uchinchi guruxga – o‗rta risk darajasiga ega aktivlar – 50; 

6. 

To‗rtinchi guruxga – yuqori riskli aktivlar  – 100. 

Markaziy  banki  boshqaruvi  tomonidan  1998  yyil  9  sentyabrda  tasdiqlangan 

242  –  sonli  ―Tijorat  banklari  va  ularning  filiallari  tomonidan  aktivlar  sifatini 

tasniflash, ssudalar bo‗yicha  yuzaga kelishi mumkin bo‗lgan yo‗qotishlar o‗rnini  

qoplash  uchun  tashkil  etiladigan  zaxirani  shakllantirish  va  undan  foydalanish‖  

tartibiga  asosan  bank  kreditlari  yaxshi  kreditlar,  standart  kreditlar,  substandart 

kreditlar, shubhali kreditlar va umidsiz kreditlar sifatida tasniflanadi.  

Bank  kreditlarini  tasniflashdan  asosiy  maqsad  ularni  to‗liq  qaytarishini 

ta‘minlash  bo‗yicha  tegishli ishlarni  amalga oshirishga qaratiladi. Bank kreditlari 

―YAxshi‖ deb tasniflanganda ularda qaytarilmasligi alomatlari bo‗lmaydi, shu bois 

ushbu  kreditlar  bo‗yicha  tegishli  zaxiralar  ajratilmaydi.  Foizlar  muddati  o‗tgan 

ssudalar "YAxshi" deb tasniflanishi mumkin emas. 

Kreditlar  ―Standart‖  sifatida  tasniflangan  aktivlar  bo‗yicha  qaytarilmagan 

kredit summasining 10 foizi miqdorida zaxiralar tuzishi shart. 

―Substandart‖  sifatida  tasniflangan  aktivlar  bo‗yicha  bank  asosiy  qarzning 

to‗lanmagan summasining 25 foiziga teng bo‗lgan zaxiralarni shakllantirishi lozim. 

―Shubhali‖ deb tasniflangan aktivlar bo‗yicha bank asosiy qarz to‗lanmagan 

summasining 50 foizi miqdorida zaxirani tashkil etishi shart. 

Bank  tomonidan  berilgan  kreditlar  kamida  180  kunga  kechiktirilganda  bular 

―umidsiz‖ deb tasniflanadi. Umidsiz deb tasniflangan aktivlar bo‗yicha bank asosiy 

---

26 

 

qarzning to‗lanmagan summasining 100 foizi miqdorida zaxiralar yaratishi kerak. 

Bank  aktivlari  likvidli,  ya‘ni  tez  naqd  mablag‗ga  aylantirish  imkoniyati 

bo‗lishi kerak. Bank aktivlari likvidlilik nuqtai nazaridan quyidagilarga bo‗linadi: 

7. 

Yuqori  likvidli  aktivlar  –    bevosita  pul  ko‗rinishidagi  mablag‗lar 

bo‗lib, ushbu  aktivlar  istalgan paytda  bank  maburiyatini  bajarishga  yo‗naltirilishi 

mumkin; 

8. 

Qisqa  muddatli  likvidli  aktivlar  –  qisqa  muddatli  kreditlar  va 

ikkilamchi bozorga ega bo‗lmagan qimmatli qog‗ozlar; 

9. 

Qiyin  realizatsiya  qilinadigan  aktivlar  –  o‗rta  va  uzoq  muddatli 

kreditlar, ikkilamchi bozorga ega bo‗lmagan qimmatli qog‗ozlar, pay ulushlari va 

boshqalar; 

10. 

Past  likvidli  aktivlar  –  bankning  asosiy  vositalariga  yo‗naltirilgan 

mablag‗lar kiradi. 

Xulosa  qilib  aytganda,  banklarning  aktiv  operatsiyalari  ularning  foydasini 

shakllantirishga  xizmat  qilish  bilan  birga,  ma‘lum  darajadagi  risklarni  vujudga 

kelishiga  sabab  bo‗ladi.  Banklar  aktiv  operatsiyalarni  bajarishda  asosiy  e‘tiborni 

mavjud  risklarning  darajasini  pasaytirish  orqali  balansning  likvidligini 

ta‘minlashga qaratadi.