― pul va banklar ‖ fanidan 2017/2018 o‗quv yili uchun mo‗ljallangan

5.2-jadval 

Pul massasiga ta‘sir etuvchi omillar tahlili 

pul massasi qaytimi 

ishtiro

kchi 

o'zgar

ish 

o'zgaruvch

anlik 

pul 

massasi 

qaytimi  

Sabab 

Fed  

qarz 

olinmagan 

pul bazasi 

  

  

depozit 

yaratilishi 

uchun  pul  bazasining 

ko'payishi 

talab 

qilingan 

zaxira 

ko'rsatkichi 

  

  

depozit 

kengayishini 

kam 

miqdorda ko'payishi 

bankla

r 

qarz 

olingan 

zaxiralar 

  

  

depozit 

yaratilishi 

uchun  pul  bazasining 

ko'payishi 

depozi

torlar 

ortiqc

ha zaxiralar 

  

  

depozit 

hzlarning 

kamayishiosil  bo'lishi  va 

qar 

valuta 

jamg'armasi 

  

  

depozi  kengayishini 

kam miqdorda ko'payishi 

 

Pul multiplikatorining hosil qilinishi 

Faraz  qilaylik  pulni  ushlab  turish  istagi  C  va  ortiqcha  zaxira  ER  chekli 

depozitlar D bilan proporsional; boshqacha qilib aytganda, bu o‘zgaruvchilarning 

chekli  depozitlarga  ta‘siri  tenglamada  o‘zgarmas,  bundan  quyidagi  ifoda  kelib 

chiqadi: 

                         C= { C/ D } = valyuta stavkasi 

                         E = { ER/D } = ortiqcha zaxira darajasi 

Biz  depozitorlar  istaydigan  valyuta  stavkasi  banklar  hohlaydigan  ortiqcha 

zaxira  stavkasi  va  Federal  bank  o‘rnatadigan  majburiy  zaxira  stavkalari  pul 

multiplikatori  m  ga  qanday  ta‘sir  qilishini  ko‘rsatadigan  formula  tuzamiz.  Biz 

quyidagi tenglik bilan taklif modelini yaratib olishni boshlaymiz: 

            R = RR + ER 

Bu  formula  bank  sistemasidagi  zaxiralarning  umumiy  miqdori  R  majburiy 

zaxiralar RR va ortiqcha zaxiralar ER larga teng ekanligini ko‘rsatadi. 

Majburiy  zaxirani  umumiy  miqdori  majburiy  zaxira  stavkasi  rr  ning  chekli 

depozitlar miqdori D ko‘paytmasiga teng. 

             RR = rr x D 

Birinchi tenglikda rr x D ni RR ning o‘rniga qoysak bank sistemasidagi chekli 

depozitlarning  miqdoriga  zaxiralar  va  ular  taminlay  oladigan  ortiqcha  zaxiralarni 

bog‘lovchi tenglikka kelamiz: 

---

R = (rr + D ) + ER 

Bunda  asosiy  nuqta  shuki,  federal  majburiy  zaxira  koeffisentini  birdan  past 

qilib o‘rnatadi. Shuning uchun bir dollarlik zaxira bir dollarlik depozitdan ko‘proq 

miqdorni ta‘minlay oladi va bunda depozilar lko‘ayishii sodir bo‘ladi.  

Buni qanday amaliyotda ishlashini ko‘rib o‘tamiz. Agar ortiqcha zaxiralar nol 

holatda (ER = o) bo;lsa majburiy zaxira stavkasi rr = 10 qilib belgilanadi va bank 

sistemasidagi chekli depozitlarning darajasi 800 mlr dollar, bu depozitlarni qoplash 

uchun  kerak  bo‘ladigan  zaxiralar  miqdori  80  mlr  dollar  bo‘ladi  (  =  0.10  *  800 

dollar  ).  80  mlrd  dollar  zaxiralar  chekli  depozitlardagi  mablag‘larni  10 

marotabagacha ta‘minlay oladi chunki ko‘paygan deposit holati yuzaga keladi. 

Pul bazasi valyuta C va rezevlar V larning yig‘indisidan tashkil topgani uchun 

biz pul bazasidagi pullarning chekli depozitlari va valyutani darajasini ko‘rsatuvchi 

tenglikka  erishishimiz  mumkin.  Tenglikning  ikki  tomoniga  valyuta  C  ni 

qo‘shamiz: 

                                   MB = R+C =( rr*D) + ER + C 

Valyuta c={ C/D} va ortiqcha zaxiralar ko‘rsatkichi E = { ER/D} ni hisobga 

olib pul multiplikatori frmulasini tuzish uchun oxirgi tenglikni qayta yozib olamiz, 

C ni c x D va ER  ni e x D shaklida. 

 

MB = ( rr + D ) + ( e x D ) + ( c x D) = ( rr + e + c ) x D 

Keyin tenglikni ikki tomonini qavs ichidagi muddatga bo‘lamiz 

 

  x MB 

 

Chekli  depozitlar  va  valyuta  yigindisi  hisoblangan  pul  taklifidan 

foydalanib va kata C ni c x D kabi belgilab 

 

M = D + (c x D) = (e + c) x D 

Uchinchi tenglikdagi D ning orniga boshqa tengligini qo‘ysak  

 

 

 x MB 

Biz ikkinchi tenglikdan ifodani ajratib olamiz. Ko‘rib turganinggizdek MB ga 

ko‘payayotgan nisat bu pul multiplikatoridir: 

 

m=

 

bu depozitorlar  c  o‘rnatgan  valyuta  stavkasining,  banklar o‘rnatgan ortiqcha 

zaxira stavkasi e va CB o‘rnatadigan majburiy zaxira stavkalarining fuksiyasidir.