Ишнинг умумий тавсифи

dahshatli ulidi. Endi  u  kattakon mash’aladek  lovullab  yonardi. Saldan keyin 

itning  ovozi o’chdi, qimirlamay  qoldi. (Jimjitlik, 23 b)  Keltirilgan  misolda  

dastlab voqealar hikoya tarzida  bayon  qilingan. So’ngra  itning  holatini  

ifodalash uchun adib  ko’tariluvchi  gradatsiyadan foydalangan. Tipirchilash, 

vangillash, ulish  leksemalari  orqali  itning  ruhiy  holat kechinmalarini  ochib  

bergan. Badiiy  nutq  so’nggida esa o’chmoq  leksemasi  orqali  adib  

pasayuvchi gradatsiyadan foydalangan.  Bir o’rinda mohiyatiga  ko’ra 

 

gradatsiya  turlaridan  unumli  foydalanish adib  mahoratining  bir  ko’rinishidir. 

 

Biz adib asarlari  tahlili  jarayonida  badiiy  nutqning  ta’sirchanligini 

oshirishga xizmat qiluvchi  sintaktik figuralardan biri takrorga ham  yuzlandik. 

O’zbek tilshunosligida  badiiy takror hodisasi  uchta  yo’nalishda muayyan 

darajada tadqiq  qilingan: 

1.  Sof  lingvistik nuqtayi nazardan 

2.  Lingvostilistik va  lingvopoetik nuqtayi  nazardan 

3.  Badiiy  san’atlarning  o’ziga  xos  turi sifatida. 

Birinchi  turdagi  ishlarga Z.O’rinboyev, M.Bo’ronova  hamda 

grammatikalarda uchraydigan takrorlarga oid fikrlarni kiritish  mumkin.Ikkinchi 

guruh tahlillari badiiy til stilistikasi, lingvostilistika va lingvopoetikaga 

bag’ishlangan ishlardagi badiiy  takrorga oid aytilgan fikrlardan iborat. 

                                                 

1

 Yo’ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili  asoslari. T. : “Fan”, 2006, 60b

 

---

 

74 

Chunonchi, R.Qo’ng’urov, S.Karimov, X.Doniyorov, B.Yo’ldoshev, 

M.Yo’ldoshev, N.Afoqova, G.Muhammadjonova, D.Shodiyeva, N.To’lanova, 

S.Boboyeva, S.Boymirzayeva, R.Shukurov ishlari. Uchinchi  guruh 

kuzatishlariga I.Sultonov, T.Boboyevlarning adabiyot  nazariyasiga  oid 

ishlarini, shuningdek, badiiy san’atlar  va  ularning  turlarini  maxsus  yoritishga  

bag’ishlangan Y.Is’hoqov, A.Hojiahmedovlarning tadqiqotlarini  hamda 

adabiyotshunoslik  terminlarining izohli lug’atlaridagi  mulohazalarni  kiritish  

mumkin.

1

   

 

Takror  –  ayni  so’zning  sintaktik  birlik  sifatida ikki va  undan  ortiq  

holda qo’llanishi

2

  bo’lib, yozuvchi  o’z  asarlarida  badiiy nutqning 

 

ta’sirchanligini  oshirish,  qahramonning  ruhiy  holat  kechinmalarini  ifodalash  

uchun  foydalanadi:  - Pulni-ku,  to’laysan. Senga  pul  cho’t  emas. Qurbonlar  

umrini nima  bilan  to’laysan? Azob – uqubatda  yo’qolgan navqiron  umrimni  

nima  bilan  to’laysan? Sarson-  sargardon bo’lib, o’lib  ketgan  xotinimning 

umrini  nima  bilan  to’laysan? Yo’q  bo’lib,  to’zib, patarat  topib ketgan  

oilamga  qancha  haq to’laysan? Kiyimlarni  yoq. Bo’lmasa tepkini  bosaman. 

(Jimjitlik, 45 b)  Keltirilgan  misolda adib to’lamoq  leksemasini  takror  qo’llash  

orqali ritorik  so’roq  gaplarni  yuzaga  keltirgan. Ushbu  badiiy  nutqda  

qahramonning junbushga kelgan  g’azab  va  nafratini  ifodalashda  ritorik  

so’roq  usuli  juda  qo’l  kelgan va asarning badiiy-  estetik qimmatini oshirib, 

yozuvchining  maqsadini ochib  berishga  xizmat  qilgan. 

Asarni  tahlil  qilish  jarayonida  yana  bir  necha  o’rinlarda badiiy 

takrorlarga asoslangan  matnlarni  aniqladik: 

1.  Men seni  qidirmadim,-dedi  bosiq, bo’g’iq  ovoz  bilan Nurmat  

tog’a.- Jazoingni  xudo  bersin, degandim. Yo’q, sen  xudoga ham chap 

berding.Ajal  tortib, o’z  oyog’ing  bilan oldimga kelding. Imon