ўзини англаши
қилиш
Таълим
олувчиларнинг
тажрибаси
Таълим
олиш
манбааларининг
камлиги
Таълим
олиш
манбааларининг
кўплиги
Таълим
олувчиларнинг
таълим
олишга
тайёргарлиги
Физиологик
ривожланиш
ва
ижтимоий
мажбуриятлар билан
белгиланади
Шахсни
ривожлантириш
вазифалари
билан
белгиланади
ва
ижтимоий
роллар
билан алмашинилади
Олинган
билимлар
қўлланилиши
Кейинга қолдирилган
Дарҳол
Таълим йўналганлиги Ўқишга йўналтирилган Муаммолар ечими
Таълимдаги
психологик муҳит
Расмий ўқитувчининг
обрўсига йўналтирилган
рақобатли
Норасмий ўзаро ҳурмат
ва
ҳамкорликдаги
фаолиятга асосланган
Ўқув
жараёнини
режалаштириш
Ўқитувчи
томонидан
Таълим
олувчилар
билан биргаликда
Таълим олувчиларни
эҳтиёжини аниқлаш
Ўқитувчи томонидан
Таълим
олувчилар
билан биргаликда
Таълим мақсадларини
белгилаш
Ўқитувчи томонидан
Таълим
олувчилар
билан биргаликда
Ўқув
жараёнини
ташкил этиш
Ўқув фанининг мазмун
ва моҳияти мазмуний
бирликлари
Таълим олувчиларнинг
таълим
олишга
тайёргарлигига боғлиқ,
муаммоли бирликлар
Ўқув фаолияти
Билимларни
бериш
технологияси
Таълим олувчиларнинг
тажрибаларига
асосланган ҳолда янги
билимларни излаш ва
ўзлаштириш
технологияси
Баҳолаш
Ўқивтувчи томонидан
Янги
ўқув
эҳтиёжларини
ҳамкорликда аниқлаш,
ўқув
дастурига
ҳамкорликда
баҳо
бериш
Катталар таълими самарадорлигига таъсир этувчи омиллар.
Катталар таълими самарадорлигига турли хил омиллар таъсир кўрсатади.
Мотивацион омил. Инсон мотивациясини ўрганиш дидактика,
педагогика ва психологиянинг асосий муаммоларидандир. Катталар таълим
мотивлари турини мезонлар асосида туркумлаш мумкин :
-
кенг ижтимоий мотивлар (бурч, маъсулият, ўқитишнинг ижтимоий
моҳиятини тушуниш). Аввало бу шахснинг таълим олиши, жамиятда ўз
ўрнини топиши, ўз ижтимоий мавқеини белгилаб олиши;
-
тор ижтимоий мотивлар – келгусида бирон- бир мансабни эгаллашга
ҳаракат, атрофдагилар томонидан тан олинишга эришиш, ўз меҳнатига
рағбат олиш.
-
ижтимоий ҳамкорлик мотивлари (атрофдагилар билан муносабат
йўлларини билиш, ўз ташкилоти, ролини белгилаб олиш);
-
кенг билиш (мотивлари билиш эҳтиёжларини қондириш, ўқув жараёни
ёки унинг натижасидан завқланиш, аниқ бир фанларни ўзлаштириш).
Бу мотивлар психология ва амалий педагогикада ўз йўналиши ва
мазмунига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади:
-
ижтимоий
-
билиш
-
касбий
-
эстетик
-
коммуникатив
-
анъанавий- тарихий
-
уталитар амалий
Катталар таълимидаги қийинчиликлар ва қарама-қаршиликлар шундан
иборатки, бугунги кунда фан ва техниканинг жадал суръатлар билан
ривожланиши, шунингдек, маълумотларнинг кўпайиб бориши, ўн йил,
ҳаттоки беш йил илгари ўзлаштирилган маълумотларнинг ҳозирда
долзарб
бўлмай қолганлигидан далолат беради. Айрим ҳолларда ўқувчи, талабадан
фарқли ўлароқ, катта одам ўзининг айрим функционал саводсизлиги ва
функционал вазифаларини бажара олмаслиги, таълим соҳасидаги ўзгаришлар
бугунги кун эҳтиёжлари доирасида эканлигини тушунмаслиги асосида
маълумотлар, далиллар олдида қуролсиз бўлиб қолади. Унга хатто ўз сохаси
юзасидан барча янги билимларни ўзлаштириши лозимлиги ҳам муаммодек
туюлади. Катталар таълимининг ўзига хос маълум бир хусусиятларини
аниқлаш мақсадида катталарга таълим берувчи андрагоглар ҳамда малака
ошириш курси тингловчилари ўртасида сўровнома ўтказилди. Сўровномада
98
нафар тингловчи, 40 нафар профессор-ўқитувчилар иштирок этишди.
Катталарга таълим берувчи профессор-ўқитувчилардан “Машғулот
ўтказишингиздан мақсадингиз нима?” сарлавхаси остида 4 та мақсад
Катта ёшдагиларнинг билиш мотивлари.
Билиш мотивлари эркаклар ва аёлларда турлича бўлади. Шунингдек,
инсон ёш даврларига мос равишда унда мотивларнинг бирон-бир тури
устунлик қилади. Россия катталар таълими институт олимларининг
натижаларининг
таъкидлашича, 18-25 ёш касб танлаш зарурияти, меҳнат
фаолиятига мослашиш билан характерланади. Бу борада эркаклар ва
аёлларда фарқ мавжуд. Эркаклар меҳнат фаолияти билан боғлиқ янги
маълумотларни олишни истайдилар. Шунингдек ,ўз карьералари учун зарур
билимлар эгаллашни истайдилар чет тили, компьютер, иқтисод, меҳнатни
ташкил этилиши, ҳамкасблар билан ўзаро муносабат масалаларига тегишли
бўлган билимлар эркакларни кўпроқ қизиқтирадиган билиш соҳаларига
киради.
Диплом олингандан кейинги таълим мотиви бу иқтисодий шароитни
яхшилаб олиш мотивидан кейин албатта касбий муваффақиятга эришиш,
ижтимоий ҳурмат ва тан олишга эришиш бўлса аёлларда эса ўзини намоён
этишга, ривожлантиришга нисбатан ҳаракат устунлик қилади. Инсоннинг
ёши қанча катта бўлгани сари таълим жараёнига киришишда кўп
қийинчиликлар, ички қаршиликлар юзага келади.
1.
Психофизиологик қаршиликлар. Кундалик катталар ўз ўқиш
лаёқатига нисбатан ички барьер юзага келади. Бу ёш ўтган
сари англаш,
эслаб қолиш, тушуниш бирмунча қийинлашади, деган фикрдир. Аслида
инсоннинг бутун ҳаёти давомида уқувчанлиги сақланиб қолади. Фақат ҳар
қандай ёшда билиш жараёнларининг турли хусусиятлари, турли мотивлар
устунлик қилади. Агар катта киши ўзини ўқиш субъекти сифатида ўз
хусусиятлари ҳақида билимларга эга бўлса бу таълим самарали бўлади.
2.
Ижтимоий-психологик қаршиликлар. Кўп катталарга ўқувчи
позициясида бўлиш жуда ёқмайди. Айниқса, бу бирор мансаб эгаси бўлса
айниқса яққол билинади. Улар педагогик таъсир объекти бўлишга тайёр
эмаслар.
3. Ижтимоий қаршиликлар. Ижтимоий жамият томонидан унинг янги
таълим даражасида ҳам талаб этиладиган инсон бўла олмаслиги. Ўқишни
фойдаси йўқ деб ҳисобланиши.
Шунингдек, андрагог тингловчида қандай мотивлар устунлик
қилишини, уларнинг малака ошириш жараёнига муносабатларини кузатиш
орқали ҳам аниқлаши мумкин.
Мотив эҳтиёж билан узвий боғлиқ ҳолда юзага чиқади. Айни бир мотив
бир неча эҳтиёжлар билан аниқланиши ёки, аксинча, эҳтиёж
бир неча
мотивлар билан аниқланиши мумкин.
Тингловчининг қизиқиши, талаб ва эҳтиёжлари ҳамда билиш
даражаларига мос равишда курсларнинг тўғри танланиши ва ўқув
дастурларига ўзгартиришлар киритилиши, ўзгартиришлар киритилган
дастурлар асосида тингловчилар алоҳида гуруҳларда ёки битта гуруҳ ичида
таълим олишлари ташкил этилиши ўз-ўзидан катталар таълим
самарадорлигига ижобий таъсир кўрсатади.
