Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент автомобиль ва йўллар институти

 
3.2. 
Автомобил 
транспорт 
корхоналарининг 
 
фаолиятини 
самарадорлигини таъминлашда логистикани аҳамияти ва унинг 
иқтисодий самарадорлигини ошириш йўллари 
 
Автотранспорт корхонаси – бу истеъмолчиларни ташишга бўлган 
эҳтиѐжларини ўз вақтида самарали қондиришга хизмат қиладиган 
мустақил хўжалик ҳисобида иш юритувчи ва ўз фаолиятини амалга 
ошириш борасида иқтисодий режалаштириш, ишлаб чиқариш техник-
технологик жараѐнларини амалга оширувчи ташкилотдир. 
Автокорхонанинг асосий функцияси – истеъмолчиларни ташишга 
бўлган эҳтиѐжини ўз муддатида ва сифатли қондириш ташқи муҳитда 
амалга оширилади. Бу функция моддий жиҳатдан “ҳайдовчи-
ҳарактланувчи 
таркиб” 
(Ҳ-ҲТ) 
томонидан 
амалга 
оширилади. 
Автокорхонадаги “Ҳ-ҲТ” элементлари тўплами унинг ҳайдовчилар 
коллективи ва ҳаракатланувчи таркиблар паркини ташкил этади. 
Корхонадаги барча автомобиллар, автобуслар, енгил автомашиналар, 
тиркама ва ярим тиркамалар руйхатга олинади. Янги сотиб олинган АВ 

---

80 
рўйхатга киритилади, эски ишга яроқсизлари рўйхатдан чиқарилади. 
Рўйҳатдаги барча АВ ҳар куни ишга чиқавермайди, улардан бир қисми 
техник қаров, таъмирлаш ишларини бажариш учун бошқа бир қисми эса, 
ҳайдовчилари ишга чиқмагани учун корхонада қолади. Шуни таъкидлаш 
жоизки автокорхонада бажарилаѐтган барча ишлар ѐки “Ҳ-ҲТ” 
элементларига хизмат кўрсатиш ѐки бу элементларга хизмат кўрсатувчи 
унинг бошқа қисм ва элементларга хизмат кўрсатишга қаратилган бўлади. 
Бунда хизмат кўрсатиш деганда кенг маънода автокорхонани турли қисм 
ва элементлари ҳолатини талаб доирасида ушлаб туришга қаратилган 
техник-технологик, режалаштириш, иқтисодий, ташкилий ишлар назарда 
тутилади.
Автокорхонанинг I-чи локал тизими фаолияти натижасида 
корхонанинг ташиш ва харакатланувчи таркиблар техник ҳолатини талаб
доирасида таъминлаш борасидаги режалаштириш, уларни молиявий ва 
бухгалтерия хизматини кўрсатишга оид барча ишларни бажариш кўзда 
тутилади. Бу қисмни асосий мақсади автокорхонани барча локал 
тизимларини ўзаро мувофиқлаштирилган фаолиятини молия-иқтисодий 
таъминлаш, ҳисобини олиб бориш ва натижаларни рағбатлантиришдан 
иборатдир.

---

81 
V Ҳайдовчилар ва ҳаракатланувчи
таркиблар (Ҳ-ҲТ) 
ТМ 
ТМ ташқи муҳит 
Автотранспорт корхонаси 
37-расм. Автотранспорт корхонаси 
Автокорхона тизимининг II-чи қисми ҳаракатланувчи состав 
паркини техник ҳолатини доимий режали техник хизмат кўрсатиш, 
эхтиѐжга мувофиқ таъмирлаш ва янгилаштириш асосида талаб доирасида 
ушлаш тадбирларини амалга оширишга қаратилгандир.
Корхонанинг III-чи локал тизими фаолияти ташиш жараѐнларини
бошқариш ва автотранспорт воситаларидан унумли фойдаланиш 
масалаларини ечишга қаратилгандир, IV-қисм фаолияти эса корхонани 
меҳнат ресурсларига бўлган эҳтиѐжларини ўз вақтида ва сифатли 
қондиришга бағишлангандир.
ТМ 
ТМ 
I. Режа-иқтисод бўлими ва 
бухгалтерия хизмати 
II. Ҳаракатланувчи таркиблар ва технологик ускуналар 
техник холатини таъминлаш 
Техник хизмат ва таъмир-
лашдаги ҲТ парки (ТХТ) 
Корхонада турувчи (КТ) 
парк 
КТП-капитал 
таъмирланувчи парк 
ФП-фойдаланилувчи парк 
III
. 
Таши
шни
бо
шқ
ари
ш 
ва АВ
да
н 
ф
ойда
ланиш хиз
мат
и 
IV
. 
К
ад
рл
ар ва м
еҳн
ат 
рес
урс
ларини
б
ошқ
ариш 
хиз
мат
и.
АВ ва агрегатларни капитал 
таъмирлаш корхолари 
Ташиш хизмати истеъмолчилари 
Янги АВ, агрегат ва эҳтиѐт қисмларни сотувчи ташкилотлар 

---

82 
Автокорхонанинг юқорида баѐн этилган локал тизимлари 
фаолиятларини натижалари III-қисм чиқиши билан қўшилган холда 
маълум бир ажратилган ҳудуд доирасидаги истеъмолчиларни ташишга 
бўлган эҳтиѐжларини қондириш жараѐнларини ташкил этиш учун лозим
бўлган техник-технологик, режалаштириш ва иқтисодий шароитларни 
шакллантиради. Автокорхона чиқишининг асосий компонентлари 
сифатида ташиш жараѐнини амалга ошириш учун истеъмолчилар 
объектларига юборилувчи “Ҳ-ҲТ” элементлари ва “ҲТ”нинг талаб 
доирасидаги техник ҳолати ва ѐнилғи материаллари билан
таъминланганлиги 
ҳамда 
ҳайдовчиларга 
берилган 
кунлик 
иш 
топшириқлари, рағбатлантириш ўлчовлари ва механизмларини кўрсатиш 
мумкин. Бундан ташқари маршрутдаги ташиш жараѐнида “Ҳ-ҲТ” 
элементи фаолиятини ҳисоб-китобини олиб бориш, назорат этиш ва 
диспечерлик бошқарувини амалга ошириш ишлари ҳам корхонанинг 
чиқиш компонентлари ҳисобланади. 
Автокорхонанинг чиқиш компонентлари истеъмолчилар чиқиши
элементлари-юк ва йўловчи ташишни рағбатлантирувчи меъѐрлар ва 
талаблар билан биргаликда “истеъмолчиларга ташиш хизматини кўрсатиш 
тизими киришининг тегишли компонентларини ташкил этади. Мазкур 
қисм эса динамик тизим бўлиб, қуйидаги элемент ва локал тизимлар ўзаро 
таъсири натижасида ўз фаолиятини рўѐбга чиқаради: 

ҳайдовчи ва ҳаракатланувчи таркиб; 

йўл ва йўлда ҳаракатланиш шароити; 

юк, йўловчи жўнатиш ва қабул қилиш воситалари, 
механизмлари ва хужжатларни расмийлаштириш таркиби. 
Шундай қилиб автокорхонани локал тизимлари ва қисмлари 
томонидан ўзларига бириктирилган функцияларини ўзаро алоқадорликда 
бажариши унинг асосий вазифаси-истъмолчиларни ташишга бўлган 
эҳтиѐжларини қондириш талабини самарали бажаришга имкон беради. 
Корхонанинг асосий вазифасини бошқарувчи локал тизим юқорида 

---

83 
айтилганидек – бу ҳайдовчилар ва ҳаракатланувчи таркиблар тўплами 
бўлиб, қолган барча қисмлар унинг техник ҳолати ва ишлаш қобилиятини 
таъминлаш ва рағбатлантиришга қаратилгандир.
Агар ҳаракатланувчи таркиблар паркини тизим сифатида қарасак, 
уни элементлари бўлиб табиий равишда адлҳида ҲТ бирликлари 
ҳисобланади. Улар бир-бирларидан ҲТ турлари бўйича (автомобил, 
автопоезд, рефрежиратор ва ҳоказо) ва қўлланилаѐтган автомобил, тиркама 
ва ярим тиркамалар моделлари билан фарқ қилади. Мазкур тизимда 
албатта элементлари бир хил бўлган бир жинсли тизимчаларни 
(қисмларни) ажратиш мумкин: масалан, бир хил моделдаги ўзи ағдаргич 
автомобиллар ѐки бортли, яъни универсал кузовли автомобиллар ѐки бир 
хил моделдаги автомобил ва тиркамалардан иборат автопоездлар. Таҳлил 
этишда кўзда тутилган мақсадларга мувофиқ автомобиллар паркидан 
бир жинсли қисмларни ажратишда элементларни эксплуатацион 
хусусиятлари, масалан техник-эксплуатацион ва тортув динамик 
имкониятлари-двигателни 
қуввати, 
ҳаракатланиш 
тезлиги, 
юк 
кўтарувчанлиги, кузовни сиғими, ташишдаги унумдорлиги ва ҳоказо. 
Хозирги боскичда саноат ишлаб чикаришнинг ривожланиши 
куйидагиларни янгича ѐндошиш билан боглик: 
 
хужалик юритуччи объектлар фаолият юртишининг узгариши; 
 
даврнинг 
давомийлиги 
ва 
уни 
ташкил 
килиш 
жараѐнини 
кискартиришни 
 
таъминловчи етказиб беришнинг юкори даражадаги тайѐрлиги; 
 
барча даражалар ва боскичлардаги ишлаб чикариш ва таъминот хамда 
 
сотишнинг мослашувлиги; 
 
омборхона захираларининг энг кам булган холда етказиб беришни 
«аник 

---

84 
16-расм. Корхонада логистик тизимни яратиш концепцияси. 
Корхоналарда логистиканинг асосий вазифаси корхонанинг энг
кам харажатлар билан бозор шароитига энг куп мослашувидан иборат.
Логистика бу хаммадан аввал, лойхалаш, ривожланиш, амалга 
ошириш, ишлаб чикаришни бошкариш ва назорат килиш, моддий
техник таъминот, махсулотларини сотиш ва корхонани фаолият

---

85 
курсатишининг техник ва тижорат сохаларидаги кизиктирувчи барча 
масалаларни узаро богланган холда урганувчи фан.
Корхонадаги логистик тизим моддий, ахборот окимлари ва
молиявий сохани камраб олиши керак, чунки якуний натижада
логистиканинг самарадорлиги ракобатга бардош бера оладиган
махсулот ишлаб чикаришни таъминлаш билан белгиланади.
Моддий окимларни мувофиклаштириш транспорт, ортиш, тушириш, 
кайта ортиш, манипуляция (мураккаб харакатлар) килиш ва омборга 
жойлаштириш масалаларини вакт буйича комплекс хал килишни
назарда тутади, бунда моддий ва ахборот окимларининг кушилиши 
таъминланиши зарур.
Логистик моделларнинг курилиш маркетинг ахборотининг
тахлитлидан бошланади. Логистик буйича мутахассислар маркетинг
маълумотлари ва корхона имкониятлари асосида логистик тизимни 
тузадилар. 
17-расм. Корхоналар риоя қиладиган қоида
Маркетинг талабларини хисобга олган холда логистик тизимни
боскичма боскич ривожланиши жараѐни 39 расмда киска тарзда 
келтирилган. Куриниб турибдики, логистиканинг ривожланиши
маркетинг тадкикотлари билан чамбарчас богланган, бу якуний
натижада бозорга йуналтирилган логистиканинг маркетинг билан
интеграция килишга имкон беради.