’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Mikroorganizmlarga  kimyoviy  omillarning  ta
’siri.  Kimyoviy      moddalar   
turli   Mikroorganizmlarga  turlicha  ta
’sir etadi.  Ba’zi bir  mikroblar ta’sir kilgan 
kimyoviy  moddalarga  yaqinlashadi,  boshqa  xil  kimyoviy  moddalardan 
uzoqlashadi. Bu hodisa ximiotaksis deyiladi. U ikki xil bo
’ladi: 
1. Uziga tortuvchi 
— musbat. 
2. Uzidan uzoqlashtiruvchi 
— manfiy. 
Bu  hodisani  quyidagi  tajribada  ko
’rish  mumkin.  Bir  idishdagi  suvga 
harakatchan mikroblar solinib, unga shakar eritmasi tuldirilgan naycha tushiriladi. 
Natijada,  suvdagi  mikroblar  naycha  teshigi  atrofiga  tuplana  boshlaydi.  Bu  uziga 
tortuvchi  ximiotaksisdir.  Agar  naychaga  kislota  kuyilgan  bo
’lsa,  mikroblar 
kapillyar atrofidan uzoqlasha boshlaydi, bu uzoqlashtiruvchi ximiotaksis. SHunga 
uxshagan hodisa kislorodga nisbatan ham bo
’lishi mumkin. Aeroblar kislorod bor 
joyga to
’planadi, anaerob bo’lsa uzoqlashadi. Bu hodisaga aerotaksis deb ataladi. 
Pepton,  mineral  tuzlar  juda  oz  konsentratsiyalarda  (0,007
—0,0018)  uziga 
tortuvchi  ximiotaksisni  hosil    qiladi.  Uzoqlashtiruvchi  ximiotaksislar  esa  erkin 
kislotalar, spirtlar hosil  qiladi. Ximiotaksis hodisasida tirik mikrob protoplazmasi 
atrof-muhit  ta
’siriga  sezgir    bo’ladi  va  shu  ta’sirga  javob  qaytaradi.  Ba’zi 
kimyoviy  moddalarning  mikroblarga  ta
’siri  bor,  shu  sababli  ular  mikroblarni 
uldirish  uchun  ishlatiladi  va  dezinfeksiyalovchi  vositalar  deyiladi.  Bu 
dizenfeksion moddalarning mikroblarga ta
’siri ham bir xil bo’lmaydi. Misol: efir, 
spirt  va  ishkorning  kuchsiz  eritmalari  mikrob  hujayrasining  tarkibidagi  lipoid  
(yogsimon)    moddalarni  parchalaydi.  Ogir  metall  tuzlari  (sulema,      rtut,  mis 
ko
’porosi),  kislotalar,  formalin  —  bular  mikrob  hujayrasidagi  oqsil  moddalarni 
uyushtirib, ularning hayot faoliyatini buzadi va halokatga olib  boradi.  Ba
’zi bir  
moddalar: azot kislotasi, xlor, xlor oxagi, kaliy permanganati va boshqalar mikrob 

---

hujayralarini  to
’g’ridan-to’g’ri  buzadi.  Glitserin,  shakar  va  osh  tuzining  yuqori 
konsentratsiyali  eritmalari  mikroblarning  osmatik  boskichiga  ta
’sir  etadi. 
Mikroblarga: kimyoviy   moddalarning  ta
’siri   ba’zi   bir   omillarga  kimyoviy   
moddalarning    konsentratsiyasi    ta
’sir    qilish    davriga  va  temperaturasiga 
bog
’liqdir.  Kimyoviy  moddalar  mikrob  hujayrasiga  uning  kobigi  orkali  kirsa 
halok  bo
’ladi.  Kimyoviy  moddalar  suvda  eritilgan  bo’lishi  lozim.  Ishlatiladigan 
kimyoviy zahar moddalar +40, +45 darajada kullansa, u mikroblarga kuchli va tez 
ta
’sir etadi. Agar kimyoviy moddalar bilan birga oqsil, sut, zardob bo’lsa ta’siri 
pasayadi.  CHunki  hujayraning  atrofida  kimyoviy  zahar  oqsil    moddani    koagu-
lyatsiya qiladi va zaharni hujayraning ichiga kuymaydi. Natijada zahar mikrobga 
ta
’sir  etmay  qoladi.  Bu  hodisa  zaharli  kimyoviy    moddaning  konsentratsiyasiga 
bog
’liq. Masalan, karbol kislotasi 2,5% formalin  — 1%, xlor oxagining suvi — 
1:10, sulema 
— 1:1000 — 1:5000 eritmalar barcha mikroblarga ta’sir etadi. Spirt 
70
—80%  mikroblarga    halokatli  ta’sir  qiladi.  Kimyoviy  moddalar  to’liq 
dissotsiatsiyalanib,  eritmada  erkin  ionlar  ko
’p  hosil    bo’lsa,  uning  mikroblarga 
ta
’siri  kuchli    bo’ladi,    aksincha,  spirtda,    atsetonda    yoki    moylarda    eritilgan 
bo
’lsa, ular mikrobga kuchsiz ta’sir etadi. Dezinfeksiya, eritmalarini stafilokokk 
kulturasida  sinab  kuriladi,  chunki  sporasiz  mikroblardan  ular  ancha  chidamli. 
Turli xil mikrob hujayralari bir xil kimyoviy moddalarga turlicha chidaydilar, bu 
ana shu mikrob hujayrasining kimyoviy tarkibiga bog
’liqdir. Kimyoviy moddalar 
mikroorganizmlarga uch xil ta
’sir etadi: 
1.  Kimyoviy  moddalar  juda  oz  konsentratsiyada  ta
’sir  etsa,  u  mikrobning 
rivojlanishiga yordam beradi. 
2.  Oz  miqdordagi  kimyoviy  moddalar  mikroblarning  vegetativ  qismini 
uldirishi mumkin, ammo sporasi tirik qoladi. 
3. Kimyoviy moddalarning konsentratsiyasi kuchli bo
’lsa, u mikroblarning 
vegetativ va spora qismini uldirishi mumkin, ammo sporani uldirish uchun zahar 
uzoq muddat ta
’sir etishi kerak. 

---