Ma’ruza matnlari

Mustaqil o‘qish uchun 
Til hodisalarining serqirraligi 
Har  bir  til  hodisasi  yuzlab  xususiyat,  ya’ni  qirralarga  ega.  Shunga  ko‘ra  til  hodisalarida 
o‘rganish manbai va o‘rganish predmeti farqlanadi. Bunda tegishli til hodisasi o‘rganish manbai va 
uning  tadqiq  uchun  olingan  xususiyati  o‘rganish  predmeti  deyiladi.  Tilshunoslikning  sohalari  bir 
o‘rganish manbaining qaysi qirrasini o‘rganish asosida farqlanadi. Masalan, [a] fonemasini olaylik. 
Fonetikaning  turli  sohalari  uning  turli  qirralarini  o‘rganish  predmeti  sifatida  tanlaydi.  Lekin  bu 
fonema fonetika sohalarining barchasi uchun umumiy o‘rganish manbai sifatida qolaveradi.  
E’tibor qiling: 
[a] fonemasining qirralari 
Fonetika sohalari 
[a]  ning  akustik-artikulyatsion  (hosil  bo‘lish  o‘rniva  usuli, 
tovushning  baland-pastligi,  cho‘ziq-qisqaligi,  talaffuzining  aniq-
noaniqligi va h.) xususiyatlari 
Eksperimental fonetika 
a    so‘z  tarkibidagi  boshqa  tovushlarga,  so‘zdagi  boshqa 
tovushlarning unga ta’siri 
Kombinator fonetika 
[a]ning kelib chiqishi va tarixiy rivojlanishi 
Diaxronik fonetika 
a  tilning  hozirgi  (yoki  ma’lum  bir)  davrdagi  ijtimoiy  (ma’no 
farqlash) vazifasi 
Sinxronik fonologiya 
aning boshqa fonemalar bilan oppozitsiyalari 
va paradigmatik aloqalari 
Struktural fonologiya 
aning tabiatdagi tovushlar yoki narsalar bilan aloqalari 
Naturalistik fonetika 
Ma’lum  bir  tildagi  aning  qarindosh  bo‘lmagan  boshqa  tildagi 
a bilan munosabati 
Tipologik fonetika (fonologiya) 
Bir  tildagi  aning  shu  til  bilan  qarindosh  bo‘lgan  boshqa 
tillardgiabilan munisabati 
Qiyosiy fonetika 
aning  inson  ruhiyatiga  ta’siri,  uni  qabul  qilish  va  hosil  qilish 
xususiyatlari 
Psixolingvistika 
Bu  qatorni  yana  davom  ettiraverish  mumkin.  Har  bir  davr  ijtimoiy  ehtiyojlardan  kelib 
chiqqan  holda  bu  fonemaning  yangi-yangi  qirralarini  o‘rganishni  kun  tartibiga  olib  chiqaveradi  – 
fanning yangi sohalari shakllanib, rivojlanaveradi. 
 
 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
40 
Demak,  aytish  mumkinki,  munosabat  –  keng  qamrovli  tushuncha.  U 
butunning tarkibiy qismlari – birliklari orasidagi o‘zaro aloqa va bog‘lanishni 
anglatadi.  Bunday  aloqaниtilimiz  birliklari  orasida  ham  kuzataylik.  Quyidagi 
gapga  diqqat  qiling:  Ularning  otlari  –  Salim  va  Halim.  Bundagi  nutqiy 
birliklar  turli  munosabat  bilan  bog‘langan.  Ular  so‘zi  otlari  so‘zi  bilan,  u 
olmoshi  -lar  qo‘shimchasi  bilan  ketma-ket,  zanjirsimon  aloqada.  Yoki  otlari 
so‘zi 6 ta tovushning ketma-ketligidan iborat.  
Gap  ham,  so‘z  ham  tarkibiy  qismlarga  bo‘linar  ekan,  butunlik,  sistema 
sanaladi. 
Munosabat  falsafada  va  xususiy  fanlarda  o‘ziga  xos  tushuniladi.  Barcha 
fanlarda  munosabat  tushunchasi  falsafiy  munosabatning  tor  doiradagi 
ko‘rinishlari hisoblanadi. 
Tilshunoslikda munosabatning bir necha ko‘rinishlari farqlanadi. Ulardan 
eng muhimlarini ko‘rib o‘tamiz.