Ma’ruza matnlari

TIL BIRLIKLARI
 
 
Reja:
 
1.  Fonema va tovush. 
2.  Leksema va so‘z. 
3.  Morfema va qo‘shimcha. 
4.  Qolip va hosila. 
Kalit tushunchalar 
til, lison, nutq, lisoniy birlik, nutqiy birlik,  UMIS, AHVO 
 
O‘zlashtiriladigan tushunchalar 
fonema, tovush, morfema, qo‘shimcha, leksema, so‘z, qolip, hosila   
 
Til  lison  va  nutqdan  iborat  bo‘lganligi  sababli  lisoniy  va  nutqiy  sath 
birliklarini  umumlashtirib,  til  birliklari  deyish  mumkin.    Fonema,  tovush, 
morfema, qo‘shimcha, leksema, so‘z, qolip, hosila til birliklaridir.  
1. Fonema va tovush.Fonema – eng kichik lisoniy birlik. “Ma’no farqlash” 
vazifasini  fonemaning  mazmuniy  jihati  deyish  mumkin.  Demak,  fonemaning 
ma’no farqlashi deganda, turli fonemalarning nutqiy ko‘rinishlari bo‘lgan nutq 
tovushlarning  ma’no  farqlashi  tushuniladi.  Boshqacha  aytganda,  fonema 
o‘zining  nutqiy  ko‘rinishi  bo‘lgan  nutq  tovushlari  vositasida  ma’no 
farqlaydi.Fonema  muayyan  til  egalarining  bir  turdagi  tovushlar  (masalan, 
nutqdagi ko‘plab а tovushlari) haqidagi umumiy tasavvuridir. Fonema ongda 
yakka holda, ajralgan tarzda mavjud bo‘ladi. Ya’ni, masalan, [a] fonemasi hech 
qachon  boshqa  fonema  bilan  birikkan  holda  bo‘lishi  mumkin  emas.  Har  bir 
fonema  so‘zlovchilar  ongida  bir  turdagi  tovushlarning  umumiy“akustik-
artikulyatsion portreti” yoki “tovushlar obrazi” sifatida saqlanadi.  
O‘zbek tilida so‘zlovchi shaxslar ongida tovushlarning 30 ta tipi – fonema 
haqida ma’lumot bor. 
Фонеманинг  нутқда  воқеланиши  товушдир.  Нутқдаги  барча  тил 
бирликлари  таркибидаги  овозли  тил  ҳодисаси  нутқ  товуши 
ҳисобланади.  
Tabiatdagi tovushlar uch xil: fizik, biologik va nutq tovushi. Fizik tovush 
jonli  va  jonsiz  mavjudotning  barchasiga  xos,  u  havoning  siqilishidan  hosil 
bo‘ladi. Biologik tovush jonli mavjudotga xos va tiriklik bеlgisidan biri. Hayvon 
va  parrandaning  ovozi,  kishining  gap  hosil  qilmaydigan  tovushlari:  qiyqiriq, 
xurrak, kulgi, yig‘i ovozi.  
Nutq tovushi faqat insonga xos bo‘lib, uch xil xususiyati bor: