Ma’ruza matnlari

A.Erkayev. “Tafakkur erkinligi”. – Toshkent: Ma’naviyat, 2007 
 
 
Leksemaning  ongda  paradigmatik  va  sintagmatik  munosabat 
asosida yashashi. Leksema til jamiyati a’zolari ongida boshqa leksema bilan 
o‘xshashlik qatori (paradigmalar) hosil qilgan holda mavjud bo‘ladi. Masalan, 
o‘g‘il  leksemasi  bir  tomondan  ota,  ona  leksemalari  bilan,  ikkinchi  tomondan 
qiz  leksemasi  bilan  paradigma  hosil  qilib  yashaydi.  Paradigmadagi  bir 
a’zoning  mohiyati  unga  paradigmadosh  boshqa  a’zoning  mohiyatiga  qiyosan 
olinadi,  unga  munosabatda  bo‘ladi.  Masalan,  aka  leksemasi  uka,  singil,  opa 
leksemalari bilan paradigma hosil qilar ekan, bunda ularning umumiy belgisi 
bu  leksemalarni  bir  paradigmaga  solsa,  farqli  belgilari  mustaqilliklarini 
ta’minlaydi.  Lisoniy  birliklar  orasidagi  bunday  bir-biriga  ishora  qilib,  eslatib 
turuvchi  belgilar,  munosabatlar  assotsiativ  munosabat  ham  deyiladi.  aka 
leksemasining  mohiyati  uka  leksemasining  mohiyatiga  qiyosan  belgilanadi. 
Qiyos esa eslatish, eslash, yonma-yon qo‘yish munosabatidir.  
Leksemalar mohiyatida sintagmatik munosabat ham mujassam. Masalan, 
daftar  leksemasi  nutqda  yirtmoq,  yozmoq  leksemalari  bilan  bir  tomondan, 
morfologik shakl va so‘z yasovchi qo‘shimcha bilan ikkinchi tomondan birikuv 
hosil  qiladi.  Bu  voqelanish  leksemada  imkoniyat  sifatida  mavjud.  Aytilgan 
birlik bilan yuz bergan aloqa leksema mohiyatida imkoniyat sifatida yashirin. 
So‘zlovchi  nutq  jarayonida  zarur  bo‘lgan  birlikni  o‘xshash  va  farqli 
belgilari  asosida  paradigmadan  tanlab,  sintagmatik  imkoniyati  doirasida 
nutqda  turli-tuman  kombinatsiya  hosil  qiladi.  Nutqda  leksemaning  mohiyati 
hech  qachon  to‘la-to‘kis  voqelanmaganligi  kabi  sintagmatik  imkoniyatning 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
92 
ham  faqat  zaruri  voqelikka  aylanadi.  Zero,  dialektika  uqtirganidek,  mohiyat 
bir  hodisada  bus-butun  yuzaga  chiqmaydi,  imkoniyat  to‘la  voqelanmaydi. 
Nutqiy voqelanish uning bir zarrasi, xolos.  
Leksema so‘zdan boyroq va kengroq. Biroq so‘z nutqda turli «begona» – 
bevosita  leksemaga  aloqador  bo‘lgan  lisoniy  va  aloqador  bo‘lmagan 
kontekstual  hodisalar  bilan  «boyitilgan»,  nutqda  voqelanish  uchun 
shakllantirilgan  bo‘ladi.  Leksemaning  «boy»ligi  «o‘ziniki»dir.  So‘z  esa, 
aytilganidek,  o‘z  asosidagi  leksemaga  tegishli  bo‘lmagan  boshqa  nolug‘aviy 
omillar  –  fonetik,  morfologik,  sintaktik  uslubiy  mohiyatlar  hamda  nolisoniy 
hodisa  zarralarini  biriktirib,  o‘ziga  tegishli  bo‘lmagan  hodisalar  hisobiga 
«boyiydi».