Ma’ruza matnlari

 
Mustaqil o‘qish uchun 
SILDIROP 
Sildirop atalmish bitta qishloqda 
Uch olim zo‘r suhbat qilishar edi. 
Har biri xalqlarning kechmishini va 
Juda ko‘p tillarin bilishar edi. 
 
Ma’no muallimi, so‘zshunos tengsiz, 
Ming yillik tavorix boshlarida jam. 
Ularning oldida Koshg‘ariy ojiz, 
Hijolat chekadi Zamaxshariy ham. 
 
So‘zlarning tarixiy negizlarini 
Ochishda har biri ustasi farang. 
Bugun ham uchovi tortishmoqdalar, 
Sildirop so‘zining ustida, qarang. 
 
Turkiyning mo‘g‘ulcha ildizin kovlab, 
Ochg‘uvchi bittasi dalillab dedi: 
Eradan oldingi mo‘g‘uliy tilda 
Sildirop kalomi shel dir ap edi. 
 
Chingizxon bosqini davrida bizning 
Turkiyga 
bu  so‘z  ham  kirib 
kelmishdir. 
Va forsiy zabonning ta’sirida xo‘p 
O‘zgarib, Sildirop shaklin olmishdir 
 
Ikkkinchi tilshunos iqtibos bilan 
Fikrlarin isbot qilmoqqa tushdi. 
Xullas, bu olimning taxmini bilan 
Sildirop pahlaviy davriga uchdi. 
 
Qadimgi Eronning bir lahjasidan 
Sildirop kalomi kirib kelganmish. 
Zeroki, forsiyning o‘tmishida ham 
Sang, gir, ob so‘zlari faol bo‘lganmish. 
 
Yana bir farazni aytdi boshqasi, 
Mahalliy zamindan qidirib ildiz. 
Ming yillik manbadan havola olib, 
So‘ldirab so‘zidan qolgan dedi iz. 
 
Xullas, uch tilshunos, uch zakiy olim, 
Sildirop so‘ziga doxil bo‘lishdi. 
Taxminlar otiga minib, sho‘rlikni 
Ko‘pkari qilishdi, uloq qilishdi. 
 
Shu onda hassali, munkillagan chol, 
O‘tib ketayotib, bir oyoq ildi. 
Suhbati qizigan uchta olimga 
Hurmat yuzasidan tavoze qildi. 
 
 
 
Dedi: olimlarga hurmatim cheksiz, 
Ular payg‘ambarning merosxo‘rlari. 
Olimning har ikki dunyosi obod, 
O‘lsa, nurafshondir qabri-go‘rlari. 
 
Quloq og‘ir, ko‘zim nursiz bo‘lsa-da, 
So‘zlarga aylanar hali bu tilim. 
Biroq Sildiropni aytish ko‘p g‘alat, 
Bittagina menmas, aytolmas elim. 
 
Moskopda o‘lganda Sildirop degan 
Kallelinga o‘xshash bir echki soqol. 
Nomi shu qishloqqa qo‘yildi qoldi, 
Deya nolib qo‘ydi o‘tmishdan ham chol. 
 
Yuz yillik tarixdan dalillar bilan, 
So‘ylardi aybdor sezganday o‘zin. 
Hijolat ham bo‘lib qo‘yar qurg‘ur chol 
Aytolmasligidan Sverdlov so‘zin. 
 

---

Ma’ruza matnlari.  
 
97 
leksemasi  “zavod  yoki  fabrikada  ishlovchi,  o‘rta  ma’lumotli  mutaxassis” 
ma’nosiga ega. Leksema [ot + -chi] qolipidan chiqqanligi aniq ko‘rinib turibdi. 
Lekin  leksemaning  ma’nosi  bu  qolipning  “otdan  anglashilgan  narsa  ustida 
ishlovchi kishi” degan mazmuniy tomoniga teng emas, undan ancha tor. Buni 
shunday  tushuntirish  mumkin.  Ishchi  so‘zi  nutqda  hosil  bo‘lgan  paytda 
qolipning shakliy va mazmuniy tomoniga har jihatdan mos va uyg‘un bo‘lgan. 
Keyinchalik ma’nosi torayib, shakliy o‘xshashlik saqlangan bo‘lsa-da, ma’noviy 
uzoqlashish  sodir  bo‘lgan.  Natijada  bugungi  kunda  o‘zbek  tilida  ikkita  ishchi 
birligi farqlanadigan bo‘lgan: