Ma’ruza matnlari

11- ma’ruza 
 
YASAMA SO‘ZLARNING LEKSEMALASHUVI 
 
Reja: 
1.  Nutqiy yasama so‘zlarning lisoniylashuvi. 
2.  Ixtisoslashgan leksemalar. 
3.  Soddalashgan leksema. 
4.  Tublashgan leksema. 
Kalit tushunchalar 
lison, nutq, lisoniy birlik, nutqiy birlik, leksema, so‘z, qolip, hosila 
 
O‘zlashtiriladigan tushunchalar 
lisoniylashuv, ixtisoslashish, soddalashish, tublashish
 
 
 
1. Nutqiy yasama so‘zlarning lisoniylashuvi. Lisoniy  birliklar, qanday 
bo‘lishidan  qat’i  nazar,  nutqiy  birliklar  asosida  shakllanadi.  Shuningdek, 
tilshunoslarning lisoniy birliklarni ajratishi, tavsiflashi ham nutqiy birliklarga 
asoslangan  holda  kechadi.  Masalan,  [a]  unli  fonemasining  mohiyati  sifatida 
qaraluvchi  “lablangan”,  “quyi  keng”  belgilari  nutqdagi  (a)  tovushlarini 
kuzatish, ulardagi har bir qo‘llanishda takrorlanadigan bir xil belgilar ajratib 
olinib, nutqdagi boshqa hodisalar – tovushlar, qo‘shimchalar, so‘zlar ta’sirida 
hosil bo‘ladigan, lekin doimiy bo‘lmagan, sharoit bilangina bog‘liq xususiyatlar 
e’tiborga 
olinmaydi. 
Masalan, 
tovushning 
cho‘ziq/qisqaligi, 
qattiq/yumshoqligi,  yo‘g‘on/ingichkaligi,  baland/pastligi  kabi  qator  belgilar 
nutq sharoiti bilan bog‘liq o‘tkinchi xususiyatlardir. Ana shunday beqaror va 
o‘zgaruvchan  jihatlar  lisoniy  birliklardagi  umumiyliklarni  tiklashda  soqit 
qilinadi. Shu tarzda lisoniy birlik tiklanadi. Barcha lisoniy birliklar mohiyatini 
ochish jarayoni shunday kechadi. 
Til  taraqqiyoti  davomida  ming  yillar  davomida  ham  yangi  fonema, 
morfema  yoki  qolip  hosil  bo‘lmaydi.  Lekin  tilning  eng  o‘zgaruvchan,  borliq 
bilan  eng  zich  bog‘langan  leksika  sathida  yangi  so‘zlar  paydo  bo‘lib,  lisoniy 
sathdan  peshma-pesh  o‘rin  olib  boraveradi.  Masalan,  boshqa  tildan 
o‘zlashayotgan  so‘zlar  qo‘llanish  darajasi  ma’lum  meyorga  yetgach, 
lisoniylashadi. Mukammal lug‘atlar til lisoniy leksikasini o‘zida aks ettiruvchi 
xazinadir.