zbekiston respublikasioliy va rta maxsus ta'lim vazirligi

boMganidek, 
bu o’rinda  ham,  "start"  kuchi  katta ahamiyatga ega 
bladi.  Chunki  mazkur  holatda  harakat  yo’nalishi  va  harakat 
boshlanishi oldidan gavdaning dastlabki holati juda ham turlicha bo’lishi 
mumkin.  Ayni  paytda  harakat  qilayotgan  obyektga  reaksiya  (XOR)  va 
tanlab qilinadigan reaksiya juda katta ahamiyatga molik boMadi.
Agar  doimo  XORni  100%  deb  olinsa,  buning  70%  ko’z  bilan 
kuzatish operasiyasiga to’g’ri kelishi aniqlangan.  Shunday qilib, XORda 
asosiy  narsa  katta  tezlik  bilan  ketayotgan  predmetlami  payqab  ola 
bilishdir.  Bu  qobiliyatni  tarbiyalasa boMadi.  Uni  laboratoriya sharoitida
149

---

maxsus  trenajyorlarda,  shuningdek,  diqqatni  tezda  bir  narsadan  boshqa 
narsaga  chalg’itish  bilan  boliq  bo’lgan  maxsus  mashq  va  yinlar 
yordamida takomillashtiriladi.
Tanlab  qilinadigan  reaksiya  tajriba  ortgani  sari  yaxshbilanib 
boraveradi.  MaMumki, malakali sportchilar tanlab qilinadigan reaksiyani 
shunday  tezlik  bilan  bajarishga  erishadilarki,  u  vaqt  jihatidan  oddiy 
reaksiyaga  yaqinlashib  qoladi.  Sportchi  harakatga  emas,  balki  unga 
ko’rilayotgan  tayyorgarlikka  ahamiyat  beradi.  Masalan,  tadqiqot 
ma’lumotlaridan  shu  narsa  maMumki,  to’p  qattiq  tepilganda,  jarima 
maydonidan  (16,5  metr)  darvozaga  yetib  kelguncha  0,60-0,65  soniya 
vaqt  ketadi,  ayni  chog’da  darvozabonning  reaksiya  vaqti  ancha  ko’p. 
Shunday  qilib,  nazariy  jihatdan  olib  qaraganda,  darvozabon  yonidan 
o’tib  ketayotgan  to’pnigina  ushlab  qolishi  mumkin.  Biroq  amalda  to’p 
hatto  11  metrdan  urilganda  ham,  darvozabonlar  uni  darvozaning  turli 
nuqtalarida  turib  qaytaradilar.  Buning  boisi  -   darvozabon  to’p 
tepuvchining to’pga qanday  yaqinlashayotganiga  qarab,  uning  qayoqqa 
tepilishini  oldindan  taxmin  qiladi.  Ikkinchi  tomondan  esa  tanlab 
qilinadigan  reaksiyaga  oz  vaqt  sarflash  o’yinchilarning  taktik  jihatdan 
savodliligiga, o’yin vaqtidagi intizomiga va inoqligiga bog’liq.
Zvenoning  pishiq  o’yiniga  qaralsa,  ularning  ijodkorligi  xuddi  o’z- 
zidan  bajarilayotgan  harakatlar  tufayli  namoyon  boMayotgandek 
tuyuladi.  Haqiqatan  ham  shunday,  to’pni  olib  borayotgan  o’yinchi  bir 
sherigini  ko’rgach,  ikkinchi  sherigining  qayerda  turganligini  taxminan 
bila oladi. Ana shunday tanlash reaksiyasi yiqilib borib oddiy reaksiyaga 
aylanadi.
Agar  futbolchilar  taktik  jihatdan  yaxshi  tayyorgarlik  ko’rsalar, 
standart  qoidalarni  puxta  o’zlashtirsalar,  z  raqiblarining  kuchli  va 
kuchsiz  tomonlarini  yaxshi  rganib  olsalar,  murakkab  vaziyatlardagi 
harakatlaming bajarilishi ancha tezlashadi.
Demak,  ko’rinib  turibdiki,  murakkab  vaziyatda  fiitbolchilaming 
starti harakatdagi ob’ektga bo’lgan reaksiyasiga, tanlash reaksiyasiga va 
start olishdagi hayratiga bog’liq ekan.
Murakkab vaziyatlarda start tezligini oshiradigan mashqlar:
1. 
Yarim 
doira 
markazida 
(yorug’lik 
tablosi) 
turib, 
harakatlanayotgan  "shaytoncha"ni  (zaychik)  tez  payqash.  Uni  ko’rgan 
zahoti yorug’lik tablosini o’chirish.
2.  Tennis  to’ri  yonida  o’tirgan  holda  boshni  deyarli  burmasdan, 
tennis sharchasining parvozini kuzatish.
150

---

3.  Turli dastlabki  holatlarda turib, to’p o’yinchining o ’ng yoki  chap 
tomonida ko’ringanidagina harakatni boshlash.
4.  0 ’mbaloq  oshgandan  keyin  to’pning  qay  tomondan  kelishiga 
qarab, o ’ng yoki chapga tashlanish va nazorat chizig’igacha to’pga yetib 
olish.
5.  Uch  kishilashib  mashq  bajarish.  Birinchi  sherik  devordan  5-7 
metr masofada devorga qarab turadi.  Qolgan ikkitasi orqalaridan oshirib 
oldinma-keyin to’pni  devorga uradi.  Devorga qarab  turgani  buriiishi  va 
nazorat  chizig’igacha  to’pga  yetib  olishi  hamda  tpni  kim  devorga 
urgan bo’lsa, shu bilan o’rin almashib turishi kerak.
6.  Ikki  sherik  bir  chiziqda  bir  xil  dastlabki  holatda,  oralaridagi 
tasavvur  etiluvchi  chiziqda  to’p  paydo  bo’lishini  kutib  turadilar.  To’p 
ko’rinishi  bilan  ular  start  olib,  uni  nazorat  chizig’igacha  quvadilar. 
To’pga  kim  birinchi  bo’lib  yetib  borsa,  shunisi  to’pni  uzatuvchi  bilan 
almashadi.
7.  Stol tennisi o’yini.
8.  Tennisbol  o’yini  (bunda  o’yinchilar  to’pni  to’r  ustidan  tennis 
o’yini kabi oyoq yoki qo’l bilan urib o’tkazib yubordilar).
9.  Basketbol  o’yini.  Ammo  bu  o’yinda  to’pni  yerga  urmaslik  va 
to’pni tutib bir joyda turmaslik shart.