243
XVI bob.
XOJALIK (TADBIRKORLIK) HUQUQI
MUNOSABATLARIDAGI JAVOBGARLIK
Xojalik huquqiy munosabatlarida javobgarlik tushunchasi.
Javobgarlikning asoslari va turlari. Jinoiy, mamuriy, moddiy javob-
garlik. Xojalik shartnomalari majburiyatlarini bajarmaganlik yoki
lozim darajada bajarmaganlik uchun mulkiy javobgarlik.
Xojalik faoliyati sohasidagi huquqbuzarliklar
uchun javobgarlik
Xojalik yurituvchi subyektlar oz faoliyatini qonun doirasida
olib borishlari lozim. Agar, xojalik yurituvchi subyekt oz faoliyatini
amalga oshirishda qonunlarga nomuvofiq harakat qilsa, buning
uchun tegishli tartibda javobgarlik belgilanadi. Qonunda yuridik
javobgarlikning xojalik subyektlari (tadbirkorlar) uchun quyidagi
turlari belgilangan:
jinoiy javobgarlik;
mamuriy javobgarlik;
moddiy javobgarlik.
Bunday javobgarliklar tegishlicha noqonuniy harakatlar va
harakatsizliklar uchun qollaniladi.
Xojalik yurituvchi subyektlar (tadbirkorlar)ga soxta tadbirkorlik
uchun, bankrotlikni yashirganlik uchun, monopoliyaga qarshi
qonun hujjatlarini buzganlik uchun, soliq va boshqa tolovlarni
tolashdan boyin tovlaganlik uchun, sifatsiz mahsulot ishlab
chiqarganlik, uni realizatsiya qilganlik uchun, davlat manfaatlariga
zid keluvchi bitimlar tuzganlik uchun javobgarlik belgilanadi.
Ozbekiston Respublikasi JKning 179-moddasiga kora, «Soxta
tadbirkorlik» deb, ustavda korsatilgan faoliyatni amalga oshirish
maqsadini kozlamasdan ssudalar, kreditlar olish, foyda(daro-
madni) soliqlardan ozod qilish (soliqlarni kamaytirish) yoki
boshqacha mulkiy manfaat korish maqsadida korxonalar va boshqa
tadbirkorlik tashkilotlarini tuzishga aytiladi.
Har bir tuzilgan korxona yoki boshqa tadbirkorlik faoliyati
bilan shugullanuvchi subyekt faqat oz ustavida korsatilgan faoliyat
244
bilan shugullanishi lozim. Agar, korxona boshqa maqsadlarni
kozlab oz ustavida korsatilgan faoliyatni amalga oshirmasa, uning
faoliyati soxta tadbirkorlik deyiladi hamda bunday harakat jinoyat
deb topiladi. Bunday jinoyat sodir etgan shaxs Ozbekiston
Respublikasi JKning 179-moddasida belgilanganidek, eng kam oylik
ish haqining 5 baravar miqdorida jarima yoki 5 yilgacha muayyan
huquqdan mahrum qilish, yoki 3 yilgacha axloq tuzatish ishlari,
yoxud 3 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan jazolanadi.
Bankrotlikni yashirganlik jinoyati xojalik yurituvchi subyekt-
ning haqiqatga togri kelmaydigan malumot yoki hujjatlarni taqdim
etish, buxgalteriya hisobotlarini buzib korsatish yoli bilan iqtisodiy
nochorligini yashirib, oz manfaati yolida kop miqdorda zarar
yetkazishida namoyon boladi. Ozbekiston Respublikasi JKning
181-moddasida xojalik yurituvchi subyektning haqiqatga togri
kelmaydigan malumot va hujjatlarni taqdim etish, buxgalteriya
hisobotlarini buzib korsatish yoli bilan iqtisodiy jihatdan ozining
tolovga qodirligini yoqotganligi yoki iqtisodiy nochorligini
boshqacha tarzda qasddan yashirish kreditorlariga kop miqdorda
zarar yetishiga sabab bolsa, eng kam oylik ish haqining 50 bara-
varidan 100 baravarigacha jarima yoki 5 yilgacha muayyan huquqdan
mahrum qilish, yoxud 3 yilgacha axloq tuzatish ishlari, yoxud
mol-mulk musodara qilinib, 5 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish
bilan jazolanishi belgilangan.
Xojalik yurituvchi subyektlarning monopoliyaga qarshi qonun
hujjatlarini buzganligi uchun Ozbekiston Respublikasi JKning
183-moddasi boyicha jinoiy javobgarlik belgilangan.
Iqtisodiyotni rivojlantirish erkin raqobatni taqozo etadi. Agar,
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi subyekt erkin raqobatga
tosqinlik qilsa yoki boshqacha gayriqonuniy harakatlar bilan
bozorni monopoliyaga aylantirib olsa, buning uchun «Òovar
bozorida monopolistik faoliyatni cheklash togrisida»gi Qonunga
muvofiq javobgar boladi.
Xojalik yurituvchi subyektlar (tadbirkorlar) oz faoliyatini
amalga oshirayotganda ozgalar bilan raqobatlashib, koproq foyda
olishga intiladilar. Lekin raqobatda gayriqonuniy ravishda ustun
mavqega ega bolmaslik lozim. «Monopolistik faoliyatni cheklash
togrisida»gi Qonunning 6-moddasida belgilanganidek, xojalik
245
yurituvchi boshqa subyektning mol-mulki va tadbirkorlik nufuziga
ziyon yetkazishi mumkin bolgan, noaniq yoki buzib korsatilgan
malumotlar tarqatish, tovar belgisidan, tovarning firma nomidan
yoki markasidan ozboshimchalik bilan foydalanish, shuningdek,
xojalik yurituvchi boshqa subyekt tovarining shaklini, idishini,
tashqi bezagini aynan kochirib olishga, ilmiy-texnikaviy, ishlab
chiqarish, iqtisodiy, savdo va boshqa sohaga oid maxfiy axborotni
egasining roziligisiz olish, undan foydalanish va uni oshkor qilish,
tovarlarining xususiyati, ularni tayyorlash usuli va orni, istemol
hissalari va sifati xususida istemolchilarni chalgitish, xojalik
yurituvchi boshqa subyektlarning bozorga kirishini cheklovchi xatti-
harakatdan iborat.
Soliq tolashdan boyin tovlaganlik uchun javobgarlik
Òadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi har qanday xojalik
yurituvchi subyekt Ozbekiston Resublikasi qonunlari bilan belgilab
qoyilgan soliqlarni tolashi lozim.
Qonunda belgilangan tartibda royxatdan otib, faoliyat kor-
satayotgan tadbirkor soliq majburiyatlarini buzganlik uchun
javobgar boladi.
Soliq va boshqa tolovlarni tolashdan boyin tovlaganlik uchun
moliyaviy jazo, mamuriy jazolardan tashqari jinoiy jazo ham
belgilangan.
Davlat manfaatlariga zid
bitimlar tuzganlik uchun
Soliq va boshqa
tolovlarni tolashdan
boyin tovlaganlik uchun
Sifatsiz mahsulot ishlab
chiqarganlik va uni
sotganlik uchun
Xojalik faoliyati sohasidagi
huquqbuzarliklar uchun
javobgarlik
Bankrotlikni
yashirganlik uchun
Soxta tadbirkorlik
uchun
246
Ozbekiston Respublikasi JKning 184-moddasida belgilan-
ganidek, «Foyda(daromad) yoki soliq tolanadigan boshqa obyekt-
larni qasddan yashirishni, kamaytirib korsatishni, shuningdek,
davlat tomonidan belgilangan soliqlarni, yigimlarni, boj yoki
boshqa tolovlarni tolashdan qasddan boyin tovlashni ancha
miqdorda sodir etish shunday qilmish uchun mamuriy jazo
qollanilgandan keyin roy bergan bolsa, eng kam oylik ish
haqining bir yuz ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki 2 yilgacha
axloq tuzatish ishlari, yoxud 6 oygacha qamoq bilan jazolanadi».
Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997-yil
23-oktabrdagi «Òadbirkorlik faoliyati bilan shugullanuvchi jismoniy
shaxslardan soliqlar va yigimlarni undirishni tartibga solish
togrisida»gi qarorida soliq va tolov intizomini mustahkamlash,
tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanuvchi jismoniy shaxslarni
hisobga olish va ularni soliqqa tortish tizimini tartibga solish, soliq
tolashdan bosh tortishning oldini olish hisobiga soliqlar bilan
tola qamrab olish va ularning tushishini kopaytirish choralari
belgilangan.
Xojalik yurituvchi subyektlarning istemolchilarga, jumladan,
odamlarning sogligiga zarar yetkazadigan mahsulot yetkazib
berganligi uchun qonunda javobgarlik belgilangan. Òadbirkorlar
tomonidan tayyorlanadigan tovarlar istemolchilarga yetkazib
berilishidan oldin uning sifati davlatning tegishli idoralari tomo-
nidan tasdiqlangan standartlarga mosligi tekshirilishi lozim.
Ozbekiston Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul qilin-
gan «Istemolchilarning huquqlarini himoya qilish togrisida»gi
Qonuniga muvofiq, sifatsiz mahsulot ishlab chiqarish yoki sotish
tufayli istemolchilarga yetkazilgan mulkiy, manaviy zararlar
uchun javobgarliklar belgilangan.
Sifatsiz mahsulot deb, davlat standarti talablariga, meyoriy
normalarga javob bermaydigan mahsulotlar tushuniladi. Òovar (ish,
xizmat)ning tuzilishiga, ishlab chiqarilishiga, tarkibiga bogliq
bolgan nuqsonlari, shuningdek, istemolchining hayoti, sogligiga
yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi,
ijrochi) tomonidan qoplanishi lozim.
Òadbirkorlar tayyorlagan yoki yetkazib bergan mahsulotlardagi
nuqsonlar oqibatida odamlarning hayoti, sogligi yoki mulkiga
247
yetkazilgan zarar uchun javobgarlik Ozbekiston Respublikasi
Fuqarolik kodeksi, Ozbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida
ham belgilangan.
Ozbekiston Respublikasi JKning 186-moddasiga muvofiq,
istemolchilarning hayotiga, salomatligiga yetkazilgan zarar sifatsiz
mahsulot chiqarish yoki sotish oqibatida kelib chiqsa, javobgarlik
belgilangan. Unga kora, tovar bozoriga sifatsiz mahsulot chiqarish
yoki uni sotish istemolchi sogligiga ortacha yoki ogir shikast
yetkazilishiga sabab bolsa, eng kam oylik ish haqining yuz bara-
varidan ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki 3 yilgacha axloq
tuzatish ishlari bilan jazolanadi. Sifatsiz mahsulot chiqarganlik yoki
sotish istemolchining olimiga sabab bolsa, mol-mulk musodara
qilinib, 5 yildan 12 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi
qollaniladi.
Ozbekiston Respublikasining 1998-yil 29-avgustda qabul
qilingan «Xojalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-
huquqiy bazasi togrisida»gi Qonunida xojalik shartnomalarini
bajarmaganlik uchun yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun
taraflarning mulkiy javobgarligi belgilangan. Ushbu qonunda
shartnomani bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik holati
quyidagicha belgilangan:
tovarlarni yetkazib berish muddatlarini kechiktirib yubor-
ganlik, toliq yetkazib bermaganlik, ishlarni bajarmaganlik yoki
xizmat korsatmaganlik uchun javobgarlik;
sifati, assortimenti va navi lozim darajada bolmagan tovarlar-
ni(ishlarni, xizmatlarni) yetkazib berganlik uchun javobgarlik;
but bolmagan tovarlarni yetkazib berganlik uchun javobgarlik;
tovarlarni marka belgisiz, shuningdek, tovarni idishsiz yoki
oralmagan holda yetkazib berganlik uchun javobgarlik;
akkreditivdan foydalanmaganlik uchun javobgarlik;
tolov, transport hujjatlarini yuborishni kechiktirganlik uchun
javobgarlik;
tovarlarni tanlab olmaslik yoki uni rad etganlik uchun javob-
garlik;
tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini tolamaganlik yoki oz vaq-
tida tolamaganlik uchun javobgarlik;
mablaglarni akseptsiz hisobdan chiqarganlik uchun javob-
garlik.
248
Òaraflardan biri shartnoma majburiyatlarini bajarmagan yoki
lozim darajada bajarmaganligi javobgarlikka tortishga asos boladi
hamda taraf boshqa tarafga yetkazilgan zararni tolaydi. Òaraflardan
biri shartnoma majburiyatini bajarmaganda yoki lozim darajada
bajarmaganda unga nisbatan neustoyka qollaniladi. Neustoyka jarima
yoki penya shaklida boladi.
Nazorat savollari
1. Xojalik huquqiy munosabatlarda javobgarlik haqida tushuncha
båring.
2. Xojalik subyåktlari javobgarligining asoslari nima?
3. Xojalik subyåktlari uchun qanday turdagi javobgarliklar qol-
laniladi?
?
249
XVII bob.
XOJALIK NIZOLARINI HAL QILISH
Xojalik nizolari tushunchasi va uning kelib chiqish asoslari.
Xojalik nizolarini hal qiluvchi organlar. Davo talabnomalari
tushunchasi. Xojalik nizolarini sudgacha hal qilish tartibi. Xojalik
nizolarini sud tartibida hal qilish. Xojalik sudi hujjatlarining ijrosi.
Ijro varaqalari.
Xojalik nizolari tushunchasi va uning kelib
chiqish asoslari
Xojalik nizolari deganda, har qanday yuridik shaxs yoki yakka
tartibdagi tadbirkor maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan
fuqarolar xojalik yurituvchi subyektlarning huquqlari yoki
qonun bilan qoriqlanadigan manfaatlarining buzilishi natijasida
ular ortasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar tushuniladi.
Bu nizolar iqtisodiyot sohasidagi yuridik shaxslar, yuridik shaxs
tuzmagan holda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan va yakka
tartibdagi tadbirkor maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan
fuqarolar ortasidagi fuqaroviy, mamuriy va boshqa huquqiy
munosabatlardan kelib chiqadi.
Xojalik nizolarini quyidagi turlarga bolish mumkin:
tuzilishi qonunda nazarda tutilgan shartnoma yuzasidan kelib
chiqqan kelishmovchiliklar yoki shartnoma yuzasidan kelib chiqqan
bolib, hal etish uchun xojalik sudiga topshirish haqida taraflar
ozaro kelishgan ixtiloflar;
shartnoma shartlarini ozgartirish yoki shartnomani bekor
qilish haqidagi nizolar;
mulk huquqini tan olish togrisidagi nizolar;
majburiyatlar bajarilmaganligi yoki tegishli darajada bajaril-
maganligi togrisidagi nizolar;
mulkdor yoki mulkning boshqa qonuniy egasi tomonidan mol-
mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish
togrisidagi nizolar;
mulkdorning yoki mol-mulkning boshqa qonuniy egasining
huquqlari egalik qilishdan mahrum etish bilan bogliq bolmagan
holda buzilganligi togrisidagi nizolar;
250
yetkazilgan zararni qoplash togrisidagi nizolar. Bu turdagi
nizolar davlat organlari, fuqarolarning ozini ozi boshqarish or-
ganlari yoki ushbu organlar mansabdor shaxslarining gayriqo-
nuniy harakatlari (harakatsizligi), shu jumladan, davlat organi
yoki fuqarolarning ozini ozi boshqarish organlari tomonidan
qonun hujjatlariga muvofiq bolmagan hujjat chiqarilishi natijasida
yetkazilgan zarar bilan bogliq bolishi ham mumkin;
shan, qadr-qimmat va ishchanlik obrosini himoya qilish
togrisidagi nizolar;
davlat organlari va fuqarolar ozini ozi boshqarish organ-
larining qonun hujjatlariga muvofiq bolmagan, tashkilotlar va
fuqarolarning huquqlari va qonun bilan qoriqlanadigan manfa-
atlarini buzadigan hujjatlarini (butunlay yoki qisman) haqiqiy
emas deb topish togrisidagi nizolar;
undirish sozsiz (akseptsiz) tartibda amalga oshiriladigan ijro
hujjatini yoki boshqa hujjatni ijro etilishi mumkin emas deb topish
togrisidagi nizolar;
davlat royxatiga olishni rad etganlik yoki belgilangan muddatda
davlat royxatiga olishdan bosh tortganlik ustidan berilgan shiko-
yatlar bilan bogliq nizolar;
agar qonunda sozsiz (akseptsiz) tartibda jarima undirilishi
nazarda tutilmagan bolsa, tekshiruv vazifalarini amalga oshiruvchi
davlat organlari tomonidan tashkilotlar va fuqarolardan jarimalar
undirish togrisidagi nizolar;
tekshiruv vazifalarini amalga oshiruvchi organlar tomonidan
qonun hujjatlarining talablarini buzgan holda sozsiz (akseptsiz)
tartibda hisobdan chiqarilgan pul mablaglarini budjetdan qaytarish
togrisidagi nizolardir.
Xojalik nizolarini hal qiluvchi organlar.
Xojalik nizolarini umumiy yurisdiksiya sudlarida korish tartibi
Ozbekiston Respublikasi Xojalik protsessual kodeksining
23-moddasida xojalik sudlariga taalluqli ishlar royxati berilgan
bolib, bunga binoan iqtisodiyot sohasida vujudga keladigan
nizolar, shuningdek, bankrotlik ishlari xojalik sudlari tomonidan
korib chiqiladi. Gap shundaki, bunday nizolarda qatnashuvchi
taraflar bolib yuridik shaxslar, yuridik shaxs tuzmagan holda
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan va yakka tartibdagi
tadbirkor maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan fuqarolar
ishtirok etishlari mumkin.
251
Xojalik sudi oziga taalluqli ishlarni, agar Ozbekiston Res-
publikasining xalqaro shartnomasida boshqacha tartib nazarda
tutilgan bolmasa, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan
Ozbekiston Respublikasi tashkilotlari va fuqarolari, shuning-
dek, chet el tashkilotlari, chet el investitsiyalari ishtirokidagi tash-
kilotlar, xalqaro tashkilotlar, chet el fuqarolari, fuqaroligi bolma-
gan shaxslar ishtirokida koradi.
Ozaro bogliq bolib, bazilari xojalik sudiga, boshqalari esa
umumiy sudlarga taalluqli bolgan bir necha talab birlashtirilgan
taqdirda, hamma talablar umumiy yurisdiksiya sudida korilishi
kerak.
Shunday ekan, xojalik nizolari yuqoridagi holda xojalik sudlari,
arbitraj yoki hakamlik sudlari tomonidan emas, balki umumiy
yurisdiksiya sudlari tomonidan ham korib chiqilishi mumkinligini
nazarda tutmoq lozim.
Ozbekiston Respublikasining «Dehqon xojaligi togrisida»gi
1998-yil 30-aprelda qabul qilingan Qonunining 1-moddasiga
binoan, dehqon xojaligi oilaviy mayda tovar xojaligi bolib, oila
azolarining shaxsiy mehnati asosida, meros qilib qoldiriladigan
umrbod egalik qilish uchun oila boshligiga beriladigan tomorqa
yer uchastkasida qishloq xojaligi mahsuloti yetishtiradi va
realizatsiya qiladi. Dehqon xojaliklaridagi faoliyat tadbirkorlik
faoliyati jumlasiga kiradi hamda dehqon xojaligi azolarining istagiga
kora yuridik shaxs tashkil etmasdan amalga oshirilishi mumkin.
Yuridik shaxs tashkil etmasdan faoliyat yuritadigan dehqon
xojaligi belgilangan tartibda davlat royxatiga olingan paytdan
etiboran tashkil etilgan hisoblanadi. Gap shundaki, yuridik shaxs
tashkil etmasdan faoliyat yuritadigan dehqon xojaliklari
ishtirokidagi xojalik nizolari xojalik sudlari tomonidan korib
chiqilib hal etilmasdan, balki umumiy yurisdiksiya sudlari
tomonidan korib chiqib, hal etiladi, chunki XPKning 23-moddasi
xojalik sudlarida nizolar nizolashayotgan subyektlar tarkibiga qarab
taalluqli bolishligini belgilab qoygan.
Binobarin, ushbu modda mazmuniga binoan, yuridik shaxs
tuzmagan holda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan va yakka
tartibdagi tadbirkorlik maqomini qonunda belgilangan tarzda olgan
fuqarolar iqtisodiyot sohasida vujudga keladigan xojalik nizolarini
xojalik sudlarida korishda taraf bolishlari mumkin, ammo yuridik
shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati yuritadigan dehqon
xojaligi xojalik nizolarini xojalik sudlarida korishda taraf bola
252
olmaydilar. Shuning uchun ular ishtirokidagi xojalik nizolari
umumiy yurisdiksiya sudlarida korib chiqiladi. Bundan kelib
chiqadiki, yuridik shaxs tashkil etmasdan shartnoma asosida
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradigan oddiy shirkat ishtirokidagi
xojalik nizolari ham umumiy yurisdiksiya sudlariga taalluqli bolib
hisoblanadi.
Nazarimizda, nizolar unda ishtirok etadigan subyektlar tar-
kibiga qarab emas, balki nizo predmetiga qarab u yoki bu sudga
taalluqli bolishi lozim. Masalaga bunday yondashish birinchidan,
sudyalar ixtisoslashuvini takomillashtirsa, ikkinchidan, xojalik
yurituvchi subyektlar sarsongarchiligining oldini oladi, uchin-
chidan, iqtisodiyot sohasini tartibga solishga qaratilgan qonun
hujjatlarini unifikatsiyalash ishini tezlashtiradi, tortinchidan,
iqtisodiyot sohasida yuz beradigan qonun buzilishlarga qarshi ku-
rash chora-tadbirlarini ishlab chiqish mexanizmini yengillash-
tiradi va hokazo.
Xojalik nizolarini mamuriy tartibda hal etish
Malumki, korxona ozining ichki tuzilmalari, yani sex, ishlab
chiqarish, xojalik, uchastka, brigada va boshqa xojalik bolin-
malaridan iborat bolishi mumkin. Albatta, bunday tuzilmalar
ozaro yoki tuzilma asosiy korxona bilan xojalik munosabatlariga
kirishadi. Bu kabi xojalik munosabatlaridan kelib chiqadigan
nizolar korxona mamuriyati tomonidan hal etilishi mumkin.
Shuningdek, Ozbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat
hokimiyati togrisida»gi Qonunining
1
25-moddasiga binoan hokim
quyi turuvchi hokimlarning qarorlarini, basharti, ular Ozbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga, qonunlariga va Ozbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining boshqa hujjatlariga, Ozbekiston
Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan hujjat-
larga, shuningdek, yuqori turuvchi xalq deputatlari Kengashi va
hokimning qarorlariga zid bolsa, bekor qiladi. Bu yerda ham,
biz, mamuriy tartibda ayrim nizolar aynan ana shunday mamuriy
yol bilan bartaraf etilishi mumkinligiga guvoh bolamiz.
Xojalik yurituvchi subyektlarning huquqlari yoki qonuniy
manfaatlariga daxl qiladigan bolsa, hokim quyi turuvchi hokimning
1
Mazkur Qonun Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan
02.09.1993-yilda qabul qilingan bolib, unga 30.08.1997 va 25.12.1998-yillarda
qoshimcha va ozgartirishlar kiritilgan.
253
qarorlarini bekor qilishi mumkinligi togrisidagi qoidani ham
mazkur moddada mustahkamlash lozim boladi.
Amaliyotga nazar solsak, oz huquq va qonuniy manfaatiga
daxl etilgan xojalik yurituvchi subyekt hokim qarorini haqiqiy
emas, deb topishni sorab davo taqdim etgan hollarda, davo
ariza ish yuritishga qabul qilinib, korish uchun tayinlangan vaqtga
qadar hokim oz qarorini bekor qiladi va natijada nizo bartaraf
etilgan hisoblanib, ish yuritish tugatiladi.
Xojalik nizolarini hakamlik sudlari orqali hal etish
Fuqarolik kodeksining 10-moddasida fuqarolik huquqlarini
himoya qiluvchi organlar sifatida hakamlik sudlari ham korsatilgan
bolib, bu xojalik yurituvchi subyektlarning huquqlari va qonuniy
manfaatlarini qoriqlashning turli-tuman shakllari ichida muhim
orin tutadi. Hakamlik sudlari orqali xojalik nizolarini hal etish
fuqarolik huquqlarini qoriqlashning nodavlat mexanizmi bolib,
bu tarzda nizolarni hal etishning qator afzalliklari mavjud. Bu
afzalliklar, avvalo, shunda namoyon boladiki, birinchidan, nizo
tez korilsa, ikkinchidan, kam xarajatli boladi, yani davlat boji
yoki boshqa sud xarajatlari davlat tomonidan ornatilgan tartibda
va miqdorda tolanishi talab etilmaydi, uchinchidan, nizo malum
ixtisosga va malakaga ega bolgan shaxslar tomonidan korib
chiqiladi, tortinchidan, nizo otkaziladigan joy va vaqt taraflar
bilan kelishib belgilanadi, beshinchidan, har bir tarafning ozi
nizoni hal etish uchun hakam tanlaydi va hokazo. Bu kabi afzalliklar
tadbirkorlik munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolarning
hakamlar sudi tomonidan hal etilishiga keng imkoniyatlar yaratadi.
Hakamlar sudi ikki turda, bir martalik, yani aniq bir ishni
korish uchun hamda doimiy faoliyat korsatish uchun tashkil
etilishi mumkin.
Fuqarolik kodeksining 10-moddasida hakamlar sudi orqali
fuqarolik huquqlarini himoya qilish imkoniyati nazarda tutilgan
bolsa, Ozbekiston Xojalik protsessual kodeksining
1
25-moddasida
fuqarolik huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan yoki kelib
Do'stlaringiz bilan baham: |