Fiziologiyasi va gigiyenasi

M aktabgacha  yosh  (dastlabki  bolalik).  Bu  yosh  3  yildan 
7  vilgacha b o ig a n  davrni  o 'z  ichiga oladi.  Bir yil  davom ida bunga 
qo'shiladigan balandlik o'rtacha  5-8  sm  ni.  2 kg vaznga va ko'krak 
aylanasiga  qo'shiladigan  uzunlik  ham  1-2  sm  ni  tashkil  qiladi. 
6 -7   yoshda  boshning  balandligi.  tana  uzunligining  1/6  qismini 
tashkil etadi.  7 yoshda umurtqa pog'onasi hali egiluvchan yumshoq 
b o iib ,  undagi  suyaklanish  jarayoni  hali  tugallanm agan  b o ia d i.
6 -7   yoshdan  boshlab  q o ’l  b o 'g'inlarining  muskullari  juda  tez 
rivojlana  boshlaydi.  Ayniqsa.  tik  turishni  va  yurishni  ta in in lo v - 
chi  m uskullar jadal  rivojlanadi.  Yetti  yoshga  kelib  aynan  ana  shu 
muskullarning  ko'ndalang  kesimi  boshqa  muskullarga  nisbatan 
y o 'g 'o n  b o ia d i.  6  yoshli  o 'g 'il  bolalarning  ikkala  q o ilarin in g   o ’r-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tacha  kuchi  10,3  kg  ga,  o ‘ng  qo'lniki -  4  kg,  chap  qo'lini  esa  2  kg 
ga teng b o ia d i.  Katta harakat faoliyati  qayd qilinadi va bu harakat- 
lar  mulohazali  xarakterga  ega  bo'ladi.  Aynan  shu paytdan  boshlab 
bolalarda maishiy  harakat mahoratlari va ishchi harakatlari  boshla­
nadi.  Qisqartiruvchi  muskullar  tonusi  yozuvchi  muskullar  tonusi- 
dan yuqori b o ia d i. Bu esa uzoq vaqt o'tirilgan paytda belni tik yoki 
to 'g 'ri  saqlab  turishni  qiyinlashtiradi.
Bolalarni  3-5  yoshlik  paytida  bosh  miyasining  massasi  yangi 
tu g ilg a n  bola bosh m iyasim assasidan (380-400 g) 3 martagacha or­
tadi va 7 yoshga kelib uning vazni  1250-1300 g ga yetadi. 2,5  yosh­
da  mivaning  piram idal  hujayralari  voyaga  yetgan  odamlarniki 
shaklini oladi.  Diqqat bilan eshitishni va aqliy ish bajarish qobiliya- 
ti  unchalik yuqori  emas,  5 -7  yoshli  bolalarda yuqoridagi  qobiliyat 
15  daqiqadan  oshmaydi.
M aktabgacha  b o ig a n   davrning  oxiriga  kelib  yurakning  mut- 
laq  vazni  va  uning  o ic h a m i  ortadi,  tananing  nisbiy  massasi  esa 
kamayadi,  qon  tom irlarining  o'sishi  davom  etadi.  M a iu m   daraja­
da  qon  tomirlarining  yuzasini  torayishi  yoshga  b o g iiq   holda  qon 
bosimini  ko iarilish ig a  olib  keladi.  Yurakning  simpatik  innervatsi- 
yasi  uning  parasimpatik  innervatsiyasining  rivojlanishidan  ustun 
b o ig an lig i  sababli,  bu  yoshdagi  bolalarda  puls  katta  yoshdagi 
odamlardan  k o'p  b o ia d i  va,  ayniqsa,  u  jism oniy  ish  bajarganda. 
kuchli  havajonlanganda  aniq  namoyon  b o ia d i.
Yetti  yoshga  kelib  o 'p k a  to'qim alarining  shakllanishi  tugalla- 
nadi,  nafas  olish  chuqurligi  ortadi  va  uning  chastotasi  pasayadi.
6 -7   yoshga  kirganda  nafas  harakatlarining  chastotasi  bir  daqiqada 
20-22  martani  tashkil  qiladi.  Yosh  o'sishi  bilan  o'pkaning  tiriklik 
sig'im i  ham  orta  boradi  va  4  yoshda  u  1110  sm3  ni  tashkil  qilsa, 
7 yoshga  kelib  1300-1400  sm3  ga  yetadi.
Maktab yoshigacha bo'lgan bolalarda hali uzoqni ko 'rish  refrak- 
siyasi saqlanib qoladi, 6 -7 yoshda sut tishlarining doimiy tishlar bi­
lan  almashinuvi  boshlanadi.  M e'da-ichaklar tizimi  bu davrga kelib 
ancha rivojlanib ulguradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu  yoshdagi  bolalarning  rivojlanishida  bolalarning  o'vin  faoli­
yati  va  gapirishi  jiddiy  rol  o'ynaydi.  M aktab  yoshigacha  b o ig a n  
bolalarning  nutqi  ancha  murakkab  bo'lib.  so 'z  zaxiralariga  boy 
b o ia d i.
Bolalar  kelishiklarni.  f e i   shakllarini  to 'g 'ri  talqin  qila  boshlay­
dilar.  atrofdagi kishilardan o'rganib ulardan nutqli steriotiplarni ba- 
jarishda fovdalanadilar.  3  yoshdan  5  yoshgacha b o ig a n  davr bolani 
oliy  asab faoliyatining rivojlanishida  oldingi  o'tgan  davrlardagidan 
jiddiy  ravishda  farq  qiladi.  Avvalo.  cham alash  reaksiyalarining 
xarakteri  o'zgaradi -  endi  ular  «Bu  nima  ekan?»  «Qachon?»  «Qa- 
yerda?»  degan  savollar bilan  aniqlanadi.
Bolalarning  yangi  hosil  bo'ladigan  reaksiyalarida  endi  ilgari 
hosil  b o ig a n   bogianishlardan  fovdalanish  kattaroq  aham iyat  kasb 
etadi.  Asab jarayonlarining  kuchi  ortadi  -   buni.  ayniqsa.  q o 'z g 'a ­
lish  va torm ozlanish jaravonlari  orasidagi  qo'zg'alishlarni  general- 
lashuvini  pasayishi  bo'yicha  va  aniq  induksion  nisbatlarni  rivojla­
nishi  bo'yicha  kuzatish  mumkin.
Avvalgi  davrlarda  kuzatilganidek.  tashqi  torm ozlanish  katta  rol 
o 'y n a m a y  
qoladi.  Aksincha.  hattoki  olingan  torm ozlanishning  sa- 
marasi  hali  uncha  katta  b o im a sa   ham  ichki  torm ozlanish  kattaroq 
muhimroq  ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa. kechikuvchi torm ozlanish 
va  iz  qoldiruvchi  reflekslar hosil  qilish juda  qiyin kechadi.
Bu  yoshdagi  bolalar katta  miqdordagi  dinamik  steriotiplar hosil 
qiladi.  Hosil  qilingan  steriotiplarni  qayta  o'zgartirish  im koniyati 
5  yoshda ortadi. Asab jarayonlarining  kuchini  va harakatchanligini 
ortishi katta qiyinchiliksiz hosil  b o ig a n   steriotiplarni qayta o 'zg ar­
tirish  imkonini  beradi.
5  yoshli  bolalarda  steriotiplardagi  shartli  b o g ian ish lar  tizim i­
ning  mustahkamligi  3  yoshdagiga  qaraganda  2  marta  kam  b o ia d i. 
Bolalar hayotining  5-  yilida  dastlabki  so'zlarni  fikrlash  borasidagi 
harakatlar  boshlanadi.  ya'ni  ko'plab  tashqi  muhitning  hodisalarini 
so'z  bilan  ifodalash  xususiyati  yetarlicha  yuqori  rivojlanish  dara- 
jasiga  ko'tariladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5 
yoshdan  7  yoshgacha  bo'lgan  davr  ichida  katta  yarim sharlar 
p o 'stlog'ining jadal  suratda  morfofunksional  yetilishi  tufayli  asab 
faoliyatining  kuchi  va  harakatchanligi  jiddiy  ravishda  ortadi.  Bu 
yoshlarda bolalar o 'z  diqqatini  15-20 va undan ham  ortiq daqiqalar 
mobaynida jam lashi  mumkin.  Hosil  b o ig a n   shartli  reaksiyalarga 
tashqi torm ozlanishlar unchalik ta ’sir ko'rsatm aydigan b o iib   qola­
di.  S o'nish va tabaqalanish holatlarini hosil b o iish i deyarli 2  marta 
tezlashadi,  tormozlangan  holatni ushlab  turish davrlari  ancha uzoq 
davom  etadi.  Lekin  barcha  turdagi  shartli  torm ozlanishlarni  hosil 
b o iish i  asab jarayonlari  uchun yanada  o g ir   b o iib   qoladi.
Yetti  yoshli  bolalar  qator  harakatlari  bilan  dasturlarga  ta ’sir 
ko'rsatish  eslab  qolish  imkoniga  ega  boiadilar.
Zikr etilgan yoshlarda  bolalarning taqlid qilish va o 'yin refleks- 
larini  roli  jiddiy  darajada  ortadi.  Qiz  bolalar  qo'g'irchoqlar  bilan 
o'ynagan  paytlarida tarbiyachilar,  ota-onalar va katta yoshdagi  bo- 
lalarni  harakat,  so 'z  va  manerlarini  aniq  takrorlavdilar.