Turar joyni issiqlikka bo‘lgan extiyoji bo‘yicha sinflanishi.
Turar joy toifasi nomi
Isitishga
ketadigan
issiqlik
Evropa
me’yorlari, 1 kv.metr.
ga kilovatt soat yiliga
Taklif
qilinayotgan
(Rasm)
isitishga
ketadigan
issiqlik
me’yori 1 kv. metr.ga
kilovatt soat yiliga
Energetik
jixatdan
samarali bo‘lmagan uy
300
570
Past issiqlik extiyojli
energosamarali uy
70
13
Minimal
issiqlik
extiyojli
30
55
22
energosamarali uy
“Nolli”
issiqlik
extiyojli energopassiv
uy
20 dan past
15 dan past
Bugungi kunda ko‘pgina mamlakatlarda xususan, Germaniyada, nemis
xukumati tomonidan energiya tejash va al’ternativ energetika sohasida izchil
siyosat olib borilmoqda, bu erda sezilarli iqtisodiy o‘sish kuzatilishiga
qaramay, energoresurslarni oxirgi o‘n yillikda iste’mol qilinishi bir xil
darajada saqlanmoqda, mantiqiy komunal sohasida 3 foizga qisqargan.
Iqtisodiy jixatdan o‘zini oqlaydigan energosamaralilik tadbirlarini
aniqlashda (isitish, havo o‘tkazuvchanlik issiqlik himoya va x.k.) binoni
kapital ta’mirlashgacha bo‘lgan foydalanish muddatini (25-30 yil)
belgilanadi.Binolarni
loyihalash
yoki
qayta
qurishda
energofaol
konstruksiyalaridan samarali foydalanish ko‘p darajada texnik savollar
majmuasini qanchalik muvaffaqiyatli echishga bog‘liq, bu masalalar issiqlik
energiyasini yig’ish, xonaga uzatish, transformlashadigan issiqlik himoya
darpardarlar bilan bog‘liq.
Bugun bizning mamlakatda muomalada bo‘lgan QMQ “Qurilish issiqlik
fizikasi” to‘suvchi konstruksiyalar issiqlik uzatishiga qarshilikni me’yorlaydi.
QMQ 2. 01 04-97*. Qayta ishlanib bunda tashqi to‘siq konstruksiyalarni
issiqlik ximoyasini daraja ko‘rsatgichlari bo‘yicha uch, turga ajratib, ularni
issiqlik ximoyasini uch turt barobari oshargan. Demak bu xolat energiyani
qayta turidan foydalanishdan qatiy nazar binolarni energiya samarodorligini
oshirish lozim.
Oxirgi o‘n besh yigirma yil ichida, ya’ni mamlakatimiz mustaqillikka
erishgandan keyingi yillarda qo‘rilish industriyasining asosiy yunalishlaridan
bir energiya samaradorlikni oshirish bo‘lib qoldi.
Xorijiy davlatlarda ishlatilayotgan va yangi qurilayotgan binolarni energiya
samaradorligini oshirish bo‘yicha ishlab chiqilgan loyixalarga asosan 1960-
1970 yillardagi energitik krizis turtki bo‘ldi. 1970-yillardan boshlab Evropa
23
va boshqa xorijiy davlatlarda binolarni tashqi to‘siq konstruksiyalarini issiqlik
himoyasi ikki, uch barobar oshirildi [QMQ ].
Xozirgi kunda ko‘llanilayotgan issiklikdan ximoya materiallariga
ko‘yiladigan talablar tinimsiz oshmokda, issiklik o‘tkazuvchanlik me’yorlari
ayrim kurilish konstruksiyalari, shuningdek barcha bino va inshootlar uchun
xam shiddatlaщdi. Bino va inshootlarni issiklik ximoyasi bir kancha amaliy
maqsadlarni ko‘zda tutadi: kulaylik darajasini oshirish, issikdan va tovushdan
ximoya, yoqilg‘i resurslarini tejash va foydalanish sarf-xarajatlarini
qiskartirish.
Energiya
jixatdan
samarali
binolar
sarasiga
nafaqat
konstruksiyasi issikdan ximoyalangan binolar, balki shamollatish va issiklik
bilan ta’minlash sistemalari muxandislik echimlari mavjud binolar xam
kiradi. Energiya samarali binolar konstruksiyasini rivojlantirish uchun turli
binolardan foydalanish boy tajribasiga tayanish zarur. Binolarning
energiya samaradorligi ko‘pgina omillar jamlanmasi bilan belgilanadi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, an’anaviy ko‘p qavatli turar joy binolaridan
foydalanilganda devor va tirqishlardan 30%gacha issiklik, deraza orqali esa-
18-30%, erto‘ladan- 5-10%, tomdan- 10-18%, shamollatish orqali-18%
issiklik yo‘qotiladi. Issiklik yo‘qotilishini kamaytirish uchun energiya
tejashga kompleks yondashish kerak. Keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra,
tusuvchi konstruksiyalarning termik qarshiligini pasaytirish bino energiya
samaradorligini ancha pasaytiradi. Faqatgina to‘suvchi konstruksiyani isitib,
issiklik yo‘nalishini kamaytirishga erishib bo‘lmaydi, chunki binoni atrof
muxit bilan faol issiqlik almashish joylarida issiklik ko‘prok yuqotiladi, bu
joylar "sovuqlik ko‘prik"lari deb xam ataladi. Bunday qismlar qo‘shimcha
orayopma plitalar yuk ko‘taruvchi devorlar bilan ulangan joyda, to‘suvchi
konstruksiyalar va derazalarda, shuningdek uch qatlamli isitkichli
konstruksiyalarda sifatsiz issiqlik ximoyadan foydalanilganda xosil bo‘ladi.
Shuning uchun zamonaviy isitish sistemalari bino konstruksiyasi atrofida
kompleks ximoya issiqlik qobig‘ini yaratishni ko‘zda tutadi. Bunday qobiq
tarkibida grunt bilan kontaktda bo‘luvchi zamin konstruksiyasini isitish qiya
24
yoki yassi tomlar isitishi bilan: uyg‘unlikda, yuk ko‘taruvchi
kokstruksiyalarga musbat xaroratni
-
: xaydab beruvchi shamollatiladigan
fasadlar o‘rnatish kiradi. Bu tadbirlar majmuasi “sovuq ko‘prik” hosil
bo‘lishini oldini oladi, to‘siqni issiqlik qarshiligini oshiradi, konstruksiyaning
foydalanish xususiyatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi kondensat bo‘lishini
oldini oladi. YAna bir jiddiy muammo derazalar orqali issiqlik yo‘qotilishidir.
Derazalar maydoni kichraytirib, bu masala osongina hal qilingandek tuyuladi,
lekin bu xolda xona qulayligi va yorug‘lik mikro iqlim buziladi. Bu
muammoni echishning eng yaxshi yo‘li 2 yoki 3 qatlamli past issiqlik
o‘tkazuvchan zamonaviy shishipaketlarni qo‘llashdir.
Yuqorida aytib o‘tilgan energiyani tejashning passev jixatlaridan tashqari
yuqori texnologiyalarni jalb qilingan eng yangi echimlarni aytib o‘tish o‘rinli.
Binoga issiqlik kelishini va taqsimlanishini ta’minlovchi isitish intelektual
sistemalari ko‘zda tutilmoqda, ya’ni zaruriy va etarli issiqlik miqdori o‘z-
o‘zidan ta’minlanadi. Lekin bunday yondashuv keng tarqalgan neytral isitish
sestemasiga muxim va ayrim hollarda aniq o‘zgartirishlarni kiritishni talab
qiladi.
Butun jaxonda hozirgi kunda energiya jixatdan samarali binolar qurilishi
keng kulamda olib borilmoqda. Ayniqsa g‘arbiy Evropa va Skandinaviya
mamlakatlari erishgan yutuqlar diqqatga sazavordir. Bu erda qo‘rilayotgan
turar joy va tijorat binolari issiqlik tejash yig‘indi samaradorligi 50% ni
tashkil qiladi. Bunday salmoqli iqtisod energiya tejash texnologiya
xarakterlarini tez qoplash imkonini beradi.
Xususan Daniyada, hozirgi kunda shunday binolar qurilmoqdaki, ulardan
foydalanilganda 16kVt/m
2
energiya sarflanadi, bu ko‘rsatkich joriy energiya
xarajatlaridan 70% ga kam. ROCKWOOL tadqiqot markazi binosi enegiya
samarador binolar qurilishiga kompleks yondashuvning ajoyib misoli bo‘lib
xizmat qiladi. Bu loyixa “2000-yil idorasi”mukofatiga sazovor bo‘ldi va
dunyodagi eng energiyasamarador binolardan biri deb tan olindi. YAngi
muxandislik echimlarini qo‘llash “sovuq ko‘prik” hosil bo‘lishi ehtimolini
25
yo‘qqa chiqardi. Qo‘llanilgan 3 qavatli aloxida kanstruksiyali past issiqlik
o‘tkazuvchi derazalar yorug‘lik va fazo taasurotini beradi. Hozirgi kunda atrof
muxit resurslaridan foydalanish va energiyani ist’emol qilish darajasi
bo‘yicha dunyo amaliyotida bir nechta turdagi binolar qo‘llaniladi:
a) Energitik jihatdan samarali bo‘lgan quyosh radiatsiyasini kuchli yutishga
mo‘ljallangan, lekin olingan issiqlikni saqlash sistemalari o‘rnatilmagan
binolar;
b) Minimal energiya yo‘qotadigan, issiqlikni maxsus yutish, taqsimlash va
saqlash sistemalariga ega bo‘lgan bino (quyoshli uy).
v) Energitik jixatdan samarador bino, optimal tanlangan xajmiy tarxiy
echim, shakli, ko‘rsatkichlari va kuchli issiqlik ximoyali bu binoda issiqlikni
yo‘qotilishi minimum darajaga tushirilgan (ekobinolar).
Ma’lumki, quyoshli uy loyixalashning birinchi bosqichi bu binolarni optimal
shakli, o‘lchamlari, xajmiy-tarxiy konstruktiv echimi va yo‘nalishini
tanlashdir. Odatda, ixcham, kvadrat shakliga yaqin tarx tavsiya qilishadi,
bunda tashki devor perimetri minimal bo‘ladi.
Ixchamlik ko‘rsatkichi bo‘lib, tashqi devor yuzasining devor ichki xajmiga
nisbatiga teng koeffitsent xizmat qiladi. Tashqi devor yuzasini kichraytirish
uchun silindrik, yarim sfera va boshqa noan’anaviy shakllardan foydalanish
mumkin. Energiya iste’molini kamaytirish uchun bino to‘suvchi elementlarini
loyixalash ko‘pgina me’yorlari kayta qo‘rilmokda, uning issiqdan ximoya
xossalari nisbatan zamonaviy ximoya materiallari, me’yorlarini qo‘llash
xamda infiltratsiyani yuq qilish, deraza va eshik orqali shamollatish va
boshqalarni qo‘llab amalga oshirilmoqda; shuningdek bino xonalarining
energiyani iste’mol qilishi va foydalanish tartibiga ko‘ra bikr differensiyalash
orqali oshirish mumkin. Kam isitiladigan xonalarni (shkaflar, omborlar,
santugunlar, garajlar va b.) shimoliy tomonga kundalang qilib bufer
elementlari sifatida joylashtir tavsiya qilinadi. Binoni maydonini rejalash va
ularni to‘g‘ri yo‘natirish muxim axamiyat kasb etadi. Kuyosh nurlanishidan
samarali foydalanish uchun turar joyning janubiy devori yoki tomi soat 9.00
26
dan 15.00 gacha xavoning aynigan paytida xam kuyosh nurlari bilan nurlanib
turishi kerak, buning uchun bino fasadi janubga 10.......20 dan ko‘p bo‘lmagan
burchakka og‘ib yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak, xamda bino fasadining janubiy
qismi soya bo‘lib qolishiga qarshi choralar ko‘rilgan bo‘lishi kerak.
Xozirgi kunda butun jaxonda gelioarxitektura shiddat bilan rivojlanmokda.
Xamma biladiki, kuyoshli kengliklardagi 2 kavatli uy O‘zini-o‘zi elektr
energiyasi bilan ta’minlay oladi, qishga xam zaxira tayyorlab quya oladi.
Buning uchun tom yopma yuzasini kuyoshli batareyalar bilan jixozlash
kifoya.
Olimlarni esa bunday yondoshuv qoniqtirmaydi. Ular uchinchi avlod gelio
qabul qilgichlarni yaratmoqdalar. Qachonki, birinchi avlod ixtirosini janubiy
axoli endigina o‘zlashtirishni boshlagan, ikkinchi avlod - lokatorli gelio qabul
qilgichlar - tajriba - sinov ko‘rinishida qo‘llanila boshlandi.
Bugungi kunda kuyosh energiyasidan foydalanishning tadqiqot va tajriba
sinov ishlari uch yunalishda olib borilmoqda:
past quvvatli (past xaroratli) issiqlikni issiq suv bilan ta’minlash,
fuqaro va kishlok xo‘jalik bino va inshootlarini isitish uchun olish;
o‘rta va yukori quvvatli issiqlikni texnologik jarayonlar, turli materiallarni
sintezlash va eritish uchun olish (Toshkent viloyati "Kuyosh" ilmiy-tadyunuot
birlashmasi);
Atom elektr qurilmatari yordamida (AES) elektr energiyasini olish.
Bu yo‘nalishlarni xar biri mos quvvatli issiklik va energiya olish zaruriyati
va moxiyatiga ko‘ra katta mablag‘ talab qiladi va xozirgi kunda kuyosh
energiyasini yigish va saklash uchun katta maydon talab qilingani sababli
foydali ish koeffitsenti kichikligicha qolmoqda.
Demak xozirgi davrda xorijiy davlatlarda binolarni issiqlik bilan
ta’minlashda quyosh energiyasidan foydalanish uchun passiv faol va aralash,
ya’ni ayni paytda passiv va faol va geliosestemalar qullanishi mumkin.
Bularga misol tariqasida AQSHning Nyu-Djeriy shtatida eksprimental tarzda
qurilgan “Tromb devori” turidagi passiv gelio sistemali binoni olish mumkin
27
(1.1-1.2 rasm). Bundan tashqari “Aranjeriya “ va “devor vetraj” turidagi
AQSH ning Santo- Fesh shaxrida qurilgan quyoshli uylarni keltirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |