Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

Адабиѐтлар: 
1. Беруний ва Ижтимоий фанлар (Мўминов И. М. таҳрири остида). – Т.: Фан, 1973. – Б. 
70.
2. Абу Райҳан Муҳаммед ибн Ахмад ал Бируни. Минералогия. – М., 1963. – Б. 224. 
3. Абу Райҳон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ѐдгорликлар. – Т.: Фан, 1968 – Б. 
236. 
4. Абу Райҳон Беруний. Геодезия. – Т.: Фан, 1966. – Б. 83. 
5. Абу Райҳон Беруний. Ҳиндистон. – Т.: Фан, 1965. – Б. 35. 

---

295 
ВИЛОЯТ ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИДА АҲОЛИ БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ 
АКТУАЛ МАСАЛАЛАРИ 
Ваисов А.Х., Хоразм вилояти ХТХҚТМОҲМ 
катта ўқитувчиси, [e-mail]  
Ижтимоий ҳаѐтда барча турдаги аҳоли қатлами учун зарур бўлган бирламчи шарт-
шароитларнинг яратилиши, ижтимоий инфратузилманинг янада яхшиланиши аҳоли 
бандлигининг таъминланиши жараѐнининг самарадорлигини оширади. Ушбу жараѐн 
фуқароларнинг ишлаб чиқариш соҳасидаги иштирокининг фаоллашувига хизмат қилади 
важамият тараққиѐтиниянги босқичга кўтарилишига туртки бўлади. 
Дунѐда ишсизлар сони 2007 йилдаги 170 миллиондан 2012 йилида 202 миллионга етади, 
бунда 75 миллион ѐш аѐл ва эркак кишиларни ташкил қилади. Деярли 2,2 миллиард 
кишининг кунлик даромади 2 АҚШ долларини назарда тутган қашшоқлик чегараси 
ортида яшаб келмоқда. Бундай қашшоқликка фақат мўътадил ҳамда яхши ҳақ тўланадиган 
иш билан таъминлаш орқали барҳам бериш мумкин.2016 йилдан 2030 йилгача дунѐ 
меҳнат бозорининг янги иштирокчилари учун 470 миллион иш ўрни яратиш лозим бўлади 
[Barqaror rivojlanish maqsadlari - bu dunyoni o‗zgartirishga yo‗naltirilgan 17 ta maqsaddir.T. 
2012. 23-бет. www.un.org/sustainabledevelopment/sustainable-development-goals/]. 
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг барқарор ривожланиш мавзусига 
бағишланган 2012 йилдаги ―Рио+20‖ конференцияси дунѐ мамлакатларининг 
етакчиларини Барқарор Ривожланиш Мақсадларини (БРМ) ишлаб чиқишга чақирган эди. 
Шуни таъкидлаш жоизки, устувор мавзуларга оид ҳамда мамлакатлар миқѐсида олиб 
борилган муҳокамалар глобал миқѐсда ташкил этилди. Натижада, 2030 йилгача 
эришилиши лозим бўлган 17 та БРМ ва уларга боғлиқ бўлган 169 вазифаларнинг 
аниқланишига олиб келди. Ушбу халқаро ҳужжат Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 
тарихий саммитида расман 2015 йилнинг 25 сентябрида, A/RES/70/1 рақамли ҳужжат 
номи билан резолюция [United Nations Convention on the Law of the Sea (United Nations, 
Treaty Series, vol. 1833, No. 31363)] қабул қилинган.
Барқарор Ривожланиш Мақсадлари дунѐда аҳоли бандлигини таъминлаш 
масаласини ҳам илгари суради. Жумладан: 8-Мақсад муносиб иш ўринлари ва иқтисодий 
ўсиш ҳақида бўлиб, унинг 8.3 бандида самарали муносиб иш ўринларини яратиш, 8.5 
бандида 2030 йилга келиб, барча аѐллар ва эркаклар, шу жумладан ѐшлар ва ногиронлар 
учун тўлиқ ва самарали бандликка ва муносиб меҳнатга эришиш ва тенг қийматдаги иш 
учун тенг ҳақ тўлаш, 8.6 бандида 2020 йилга келиб иш билан банд бўлмаган, ўқимаган ва 
ўқимаган ѐшлар улушини сезиларли даражада қисқартириш, 8.7 бандида мажбурий 
меҳнатга барҳам бериш, замонавий қуллик ва одам савдосига барҳам бериш, болалар 
меҳнатининг энг ѐмон шаклларини, шу жумладан, болалар аскарларини ѐллаш ва улардан 
фойдаланишни таъқиқлаш ва йўқ қилиш бўйича тезкор ва самарали чораларни кўриш ва 
2025 йилга келиб, болалар меҳнатининг барча шаклларига чек қўйиш, 8.8 бандида меҳнат 
ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва барча ишчилар, шу жумладан, меҳнат муҳожирлари, 
хусусан, ишлаѐтган мигрант аѐллар ва иш билан банд бўлганлар учун хавфсиз иш 
шароитларини яратиш вазифалари белгилаб олинди. 

---

296 
Республикада меҳнат бозорини шакллантириш жараѐнида ―Аҳолининг иш билан бандлиги 
тўғрисида‖ги қонун [Ўзбекистон Республикасининг ―Аҳолини иш билан таъминлаш 
тўғрисида‖ ги қонуни. (янги таҳрири) – Тошкент: Шарқ, 1998.]
ҳамда Ўзбекистон 
Республикасининг Меҳнат кодекси [Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси. – Т.: 
Адолат, 1996. – Б.256.] муҳим ҳуқуқий база ҳисобланади. Мазкур норматив ва соҳага оид 
қонун ҳужжатлари [Республикада аҳоли бандлигини таъминланиши соҳасига оид миллий 
қонун ҳужжатлари рўйхати. 1- Илова.] ишсизлик, иш билан бандлик шаклини танлаш 
ҳуқуқи, ишсизликдан ижтимоий ҳимоя қилиш кафолатлари эътироф этилган. Мазкур 
норматив меъѐрий ҳужжатлар аҳоли турмуш фаровонлигини оширишда, уларнинг 
бандлигини таъминлашда муҳим омил ҳисобланади. 
Вилоятда иш ўринларининг яратилиши ва аҳолининг иш билан таъминланиши, 
ишсизларнинг моддий қўллаб-қувватланиши, уларнинг ижтимоий ҳимоя қилиниши, 
ѐшларнинг, айниқса қишлоқ жойларида, умумтаълим мактаблари, олий ва ўрта махсус 
таълим муассасалари битирувчиларини ишга жойлаштиришни таъминлаш чора-
тадбирларининг амалга оширилиши жараѐни, шунингдек, соҳага оид ислоҳотларнинг 
норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва самарали бандликнинг иқтисодий мазмунини ѐритиш, 
статистик маълумотлари асосида таҳлил қилиш вилоятнинг истиқболини белгилашда 
актуал масалардан бири ҳисобланади. 
Хоразм вилоятида аҳоли бандлигини таъминлашда бир қатор муаммолар 
кузатилмоқда. Мазкур муаммоларни ҳал қилиш орқали аҳоли бандлигини янгича 
замонавий усулда таъминлаш ҳамда ижтимоий муҳофаза қилиш ва меҳнат бозори 
муносабатларини самарали амалга ошириш талаб этилади. Ушбу мураккаб жараѐнни 
кузатганда давлат рўйхатидан ўтмасдан норасмий равишда тадбиркорлик фаолият турлари 
билан шуғулланганлар, муносиб ҳақ тўланадиган доимий иш ўринларининг етишмаслиги, 
ѐшларни ишга жойлаштиришдаги қийинчиликлар, бунда асосан олий маълумот ѐки иш 
стажига эга бўлмаган ѐш кадрларни ишга жойлашишларидаги мураккабликларнинг 
мавжудлиги, тақдим этилаѐтган иш ўринларида меҳнатга хақ тўлашнинг камлиги сабабли 
ѐшларнинг иш излаб хорижга чиқиб кетиш ҳолатларини келтириб чиқариши, қишлоқ 
жойларда юқори ҳақ тўланадиган доимий иш ўринларининг мавжуд бўлмаганлиги 
сабабли, ѐшларнинг хорижга меҳнат қилиш учун чиқиб кетиши, қишлоқ ҳудудларда 
хизмат кўрсатиш соҳасида фаолият юритишни режалаштирган тадбиркорлар учун кредит 
олишнинг мураккаблиги каби муаммолар вужудга келган. 
Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиѐев таъбири билан 
айтганда: ―Навбатдаги муҳим вазифа – бу бандлик масаласини ҳал қилишнинг бутун 
тизимини тубдан ўзгартириш бўйича комплекс раҳбарияти, ҳокимлар ва уларнинг 
биринчи ўринбосарлари шахсий масъулиятини оширишдан иборат‖ [Мирзиѐев Ш.М. 
Танқидий таҳлил, қатъий тартиб–интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар 
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-
иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий 
дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг 
кенгайтирилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январь. – Тошкент:Ўзбекистон, 2017. – 
Б.35-36.]. 
Хоразм вилоятида аҳолининг ижтимоий ҳимояланган ва меҳнат билан бандлигини 
таъминлаш йўналишидаги механизмларни ишлаб чиқиш ҳамда уларнинг самарали 

---

297 
фаолиятини йўлга қўйиш мақсадида, вилоят аҳолиси бандлигининг таъминланиши 
жараѐни масалалари жорий статистик таҳлилар орқали ўрганилди ва қуйидагича 
методологик жиҳатдан тадқиқ этиш таклиф этилади: 
1. Меҳнат бозорида халқ хўжалиги тармоқларининг иш билан бандлигини 
ўрганишда иш билан банд бўлган аҳоли ва барқарор ошиб бораѐтган соҳаларга(қурилиш, 
транспорт, савдо ва умумий овқатланиш, коммунал хўжалик, соғлиқни сақлаш, халқ 
маорифи, фан ва бошқарув тармоқларига) малакали ва юқори малакали мутахассис жалб 
этилишиниўрганиш. 
2. Меҳнат бозори ва меҳнат ресурслари таҳлил қилинганда ишлаб чиқаришда банд 
бўлган меҳнатга лаѐқатли ѐшдаги аҳоли ва юқори ѐшдагилар ва ўсмирларнинг бандлик 
бўйича имконият ва шарт-шароитлари алоҳида ўрганиш ва таққослаш. 
3. Халқ ҳўжалиги тармоқларидаги ишчи-хизматчиларнинг ўртача иш ҳақларининг 
мунтазам ошириб борилиши ва бошқа тармоқлар билан тенглаштириш жараѐнига 
таъсирининг ошишини тадқиқ қилиш. 
4. Ишсизлар сонини камайтириш йўлида (меҳнат биржасига мурожаати бўйича 
ўрганилгандаги) ҳудудлар ва касбга ўқитиш турлари кесимида касбга ўқитиш ишлари 
қиѐсий ўрганиш. 
5. Ишсизлик нафақасига тайинланганлар ва уларнинг иш қидириши ва ишга жалб 
этилиши масалари ҳудудлар кесимидаўрганиш. 
Ушбу тадқиқот усуллари вилоятда замонавий шарт-шароитларга мос ҳолда 
ижтимоий-иқтисодий тараққиѐтни белгилашда катта хизмат кўрсатади. Шунингдек, вилоят 
мисолида меҳнат бозоридаги самарали бандликнинг таъминлаши ҳамда тартибга 
солиниши механизмларининг назарий ва методологик жиҳатларини республиканинг 
бошқа вилоятлар аҳолиси бандлигининг таъминланиши жараѐнини қиѐсий ўрганишда хам 
фойдаланиш мумкин. 
Хулоса қилиб айтганда, Хоразм вилоятида аҳоли бандлигини таъминлаш бўйича 
эришилаѐтган ютуқлар замирида, албатта, иш ўринлари ташкил этиш ва аҳоли бандлигини 
таъминлаш дастури изчил амалга оширилмоқда. Зеро, юртимизда аҳоли бандлигини 
таъминлаш борасидаги ислоҳотлар мустақилликнинг илк кунларидан бошлаб узоқни 
кўзлаб рўѐбга чиқарилаѐтган изчил ижтимоий сиѐсат билан уйғун ҳолда олиб борилмоқда. 
Бу эса халқимизнинг турмуш даражаси ва фаровонлигини янада юксалтиришга хизмат 
қилади. 
Алоҳида қайд этиш лозимки, Хоразм вилоятида аҳоли бандлиги ва иш ўринларни 
ташкил этиш жараѐнлари билан боғлиқ масалаларни илмий жиҳатдан ўрганишмавжуд 
муаммо ва камчиликларни бартараф этишни,уларнинг самарали ечимини топиб ва ҳайтга 
тадбиқ этишда, шунингдек, вилоят аҳолиси бандлигини таъминлашда муҳим аҳамият касб 
этади.