Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

Тизимли фикрлаш нимани англатади? 
Тизимли фикрлаш нималигини билиш учун тизимсиз ѐндашув тизимсиз фикрлашга 
мисоллар келтирамиз:
Орол денгизида сувнинг фожиали камайиб бориши бир онда содир бўлмади. Бу 
Сирдарѐ ва Амударѐлардан пахтани суғориш учун йўл қўйиб бўлмайдиган миқдорда 
сувнинг олиниши, сувнинг табиий буғланиши ва бошқа кўплаб йўқотишларини ҳисобга 
олинмаганлиги оқибатида юзага келди. Олимларнинг ҳисоб-китобларига ва 
огоҳлантиришларига эътибор берилмади. Бу тизимли хато намунаси. 
Ёки яна битта мисол. Ядерли чиқиндиларни кўмиш муаммосини ҳал этмай туриб 
атом электростанциясини қуриш - тизимсиз ѐндашувга мисолдир. 
умумий ѐндашувни (методологияни) белгилаб олиш учун тизимли фикрлаш, 
тизимли тахлил, тизимли ѐндашув ибораларини синоним деб ҳисоблаймиз. 
Тизимли ѐндашув (фикрлаш) нуқтаи назаридан, тизим таркибига кирувчи 
элементлар ҳам алоҳида, ҳам бошқа объект ва ҳодисалар билан боғлиқликда 
кўрилиши лозим. Ҳеч қандай тирик мавжудот, ҳеч қандай жамоа, ҳеч қандай машина ўз 
атроф-муҳитисиз мавжуд бўлмайди. Бироқ барча боғлиқликларни ифода этиш ва ҳисобга 

---

262 
олишнинг имконияти йўқ. Тизим ҳусусиятларига ва функцияларига катта таъсир этувчи 
муҳим қисм ва мустаҳкам боғлиқликларни аниқлашнинг ўзи етарли. 
Кўрлар филни тахлил қилган ривоят эсингиздами? 
Бириси, думини ушлаб кўриб: "Бу арқон", дейди. Бошқаси, тишини ушлаб: "Бу 
калтак", дейди. "Бу дағал устун", - деб айтади учинчиси, оѐғдан ушлаб. "Йўқ, бу девор, - 
дейди тўртинчиси, филнинг белини ушлаб... 
Уларнинг хатоси нимада? Улар катта тизимни қисмлар орқали тахлил қилишган, 
бироқ улар муайян фикрлашган, объектларни ўз ҳолича олишган, орасидаги барча муҳим, 
ташқи ва ички боғлиқликларни ҳисобга олишмаган. Ҳар бири бутун тизим тўғрисида