Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

 
 
ТИЗИМЛИ ФИКРЛАШ ВА ТАДҚИҚОТ ФАОЛИЯТИ КЎНИКМАЛАРИНИ 
РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 
п.ф.н., доц. Жуманиёзова М.Т., ЎзДЖТУ 
“Педагогика ва психология” кафедраси 
Тизимли фикрлаш кўникмалари ва афзалликлари доимо қадрланиб келинганлиги 
Конфуцийнинг фалсафий тизимида яққол ўз аксини топган. ―Кенг кўламда (глобал) 
масштабда фикрлаш керак!‖, деган тавсияларни муваффақиятли инсонларнинг камроқ 
муваффақиятга эришган ҳамкасбларига берган маслаҳатларида эшитамиз. Муваффақиятга 
эришиш йўлида самарали меҳнат қиламан деган ҳар қандай инсон учун тизимли фикрлаш 
кўникмалари фойдалидир. Тизимли фикрлашни нафақат шахсий кўникмаларни 
ривожлантириш, балки ишда ҳам қўллаш имконияти бор, оддий мисол - дарс жараѐнини 
тизим сифатида бошқариш. Ўқув жараѐнни тизим сифатида идрок этиш ўқитувчи учун 
кичик бўлса ҳам жараѐнга ҳалақит берувчи зарарли майда-чуйдаларни аниқлашга 
имконият яратади. Ўқитувчи ўз ўқув фанини ўқитишида тизимли ѐндашув орқали 
ўқувчини қуйидагиларга ўргатади: 
-ҳодиса, далил, воқеликларни тасвирлашда асосий мазмун ва моҳиятни ажратишга, 
-асосий қисмларни ва улар орасидаги боғлиқликларни топишга, 
-турли хилдаги ахборотлар билан ишлашга,
-оммавий ахборот воситалари томонидан воқе ва ҳодисаларни бир томонлама очиб 
берилишига алданиб қолмасликка, 
-ходиса ва воқеликларни вақт мобайнида ўзгаришини прогноз қилишга. 
Мантиқан қараганда ҳар биримиз - табиатимизга кўра, тадқиқотчимиз. Барча 
инсонларга ўз-ўзидан вужудга келадиган ва англаб етмаган тадқиқотчилик фаолияти 
мансубдир. Бошланишида бизнинг қизиқувчанлигимиз тадқиқот қилишимизга сабаб 
бўладии.
Болалар - аъло даражадаги кузатувчилар, аммо ѐмон талқин қилувчилардир. Улар 
содир бўлаѐтган воқеаларни тез ҳис этишади, бироқ тўғри хулосаларни доимо ҳам чиқара 
олишмайди. Мактабда ўқитишнинг тадқиқот усулидан фойдаланиш ушбу табиий 
зиддиятни бартараф этишга имкон беради. Унинг мақсади - фан учун эмас, балки ўқувчи 
учун янгиликни кашф қилишдан иборатдир.
Илмий-билиш иш услуби ўқувчига тадқиқот мақсадини белгилашнинг 
тамойилларини, кузатиш ва ифодалаш (иборалар ва графика ѐрдамида) усулларини 
ўзлаштириш, олинган тадқиқот натижаларини ва сабаб-оқибат боғланишларини англаб 
етишга имконият яратади. 
Тизимли фикрлаш (таҳлил, ѐндашув) қуйидагиларда намоѐн бўлади: 
1) Тизимнинг энг муҳим қисмларини ва улар ўртасидаги мустаҳкам 
боғлиқликларини (ташқи ва ички) тизимнинг хусусият ва функцияларини 

---

260 
ИВЕН назариясини қўллаш шахснинг фикрлаш усулини, ижодий фикрлашни, 
муаммони таҳлил қилиш кўникмаларини, энг самарали ечимни топиш малакаларини 
шакллантиради ва ривожлантиради.