|
Назорат саволлари:
1. Қадимги туркий тил лексиксикасиниг қатламлари.
2. Қадимги туркий тил лексикада умумтуркий қатлам.
3. Қадимги туркий тил лексиканинг ҳозирги ўзбек тилига муносабати.
4. Ҳозирги ўзбек тилида айнаний қўлланилаётган сўзлар.
5. Шаклий ўзгаришга учраган сўзлар.
6. Семантик ўзгаришга учраган сўзлар.
7. Ҳозирги ўзбек тилида қўлланмайдиган сўзлар.
8. Ўзбек шевалари ва бошқа туркий тилларда қўлланадиган сўзлар.
9. Обидалар тилида қўлланган ўзлашма сўзлар.
10. Обидалар тилида топоним, атропоним ва этнонималар.
27
Таянч атамалар:
Жамият тараққиётининг барометри. Тематик қатламлар. Лексика тараққиёти:
айнан қўлланаётган сўзлар, шаклан ўзгарган сўзлар, маҳноси ўзгарган сўзлар,
истеҳмолдан чиққан сўзлар. Ўзлашган сўзлар.
Адабиётлар:
1. Г.Айдаров, Язык орхонских памятников, 74-137.
2. Древнетюрский словарғ. Л., 1969.
3. А. Матгазиев. Семантическое изменение слов – внутренний фактор развития
языка.
4. А. Матғозиев. Сўзларнинг фонетик ўзгариши тарихидан. «ЎТА»жур. 1971 №
6, 38-40.
5. А. Матғозиев ХIХ аср ёзма ёдгорликларида қадимги туркий тилга хос лексик
элементлар. «ЎТА» жур. 1976 № 4 58-63.
VI-МАЪРУЗА
ҚАДИМГИ ТУРКИЙ ТИЛНИНГ МОРФОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Режа:
1. Тилнинг морфологик сатҳига хос ўзгаришлар.
2. Қадимги туркий тилда от туркумига хос айрим хусусиятлар:
А) кўплик шаклари;
Б) эгалик шакллари;
В) келишик шакллари.
Тилнинг грамматик қурилиши анча секинлик билан ўзгаради.
Бундай ўзгариш ҳар қайси грамматик форма ёки конструкциянинг ташқи
томони (шакли), мазмуни, функцияси ҳамда қўлланиш даражаси
(частотаси)да юз беради. Буни бир неча даврларга оид фактларни қиёсий
(диахроник) тарзда ўрганиш орқали аниқланади.
Кўплик шакллари. Қадимги туркий тилда отлар бирлик ва кўплик
сонда қўлланган. Бирликни ифодаловчи махсусқўшимча бўлмаган- нол
грамматик шаклда қўлланган. Кўплик сон эса махсус грамматик
қурсаткич ёрдамида ифодаланган. Қадимги туркий тилда ҳам кўпликнинг
28
ифодаловчи асосий қўшимча – лар – дэр бўлган. Бироқ бу аффиксининг
қўлланиш даражаси жуда тор бўлган. Айниқса, Ўрхун-Эсаной
ёдгорликларида у жуда оз қўлланган. Масалан, «Култигин» ёдномасида
фақат олти марта қўлланган, холос. Бунда ҳам фақат шахс отларига
қўшилга, ҳолос: бэглер, бэглу рим, бэглери, оглерим (оналарим),
экэлэрим, қунчуйларқм (маликаларни).
Уйғур ёзуви ёдгорликларида унинг қўлланиш дораси анча кенг
бўлган. Фақат шахс отларига эмас, бошқа турдаги отларга ҳам қўшилган.
Масалан, қуртлар, қонғузлар, огузлэр, тағлар (сув).
Қадимги туркий тилда, жуда оз бўлса- да, -н, -т каби кўплик
формалари ҳам учрайди: эр - эрэн, оғул – оғлан; тигин – тигит, қуйут
(азоблар). Ҳозирги мўғул тилида кўрсатгичи орқали кўплик ҳосил бўлади
(сўз охиридаги сонор товушлар ўрнида келади): Нойон – нойод (киялар),
қаан – қаад (хонлар), нокор – нокод (навкарлар).
Айрим туркологлар энг қадимги кўплик шакли сифатида –з
қўшимчасини келтирадилар. Бунда улар –з билан тугаган айрим киши
аҳзолари номлари жуфтлик маҳносини англатишига асосланганлар: кўз,
юз, менгиз, кўқуз, ўмуз (елка), тиз, мугуз (ших). Ҳатто биз, сиз
олмлшлари ҳам би з, си з, каби қисмлардан ташкиш топган бўлиб, бунда
–з кўпликни ифодалайди, деган қарашлар ҳам мавжуд. С.Е. Малов эса
бошқачароқ фикрни ўртага ташлайди: би си= биз, си си= сиз.
Эгалик шакллари. Эгалик категорияси ҳозирги ўзбек тилидан кескин
фарқ қилмайди: учта шахс ва иккита сон кўрсаткичларининг ундош
товушлари бир хил. Лекин сингармонизм қонунига асосан уларнинг
қаттиқ ва юмшоқ ҳамда лабланган ва лабланмаган вариантлари
қўлланган: -қм /-им, ум/, /-ум, қнг/, -инг, -унг/, /-унг, каби/. Масалан:
апа+м, ат+қм, эл+им, бодун+ум, ог+ум.
29
Енисей битиктошида биринчи шахс эгалик қўшимчасининг сиз
олмоши билан қўлланган: Сиз элимэ, қунч уйума: ўғланума, будунума-
ссзима… (Малов, 78).
Келишик шакллари. Қадимги туркий тилда келишик категорияси
ўзига хос айрим хусусиятларга эга. Аввало, обидалар тилида 7- та
келишик бўлган: бош, қаратқич, тушум, жўналиш, восита, ўрин-пайт,
чиқиш. Бу келишликларнинг қўшимчалари ва уларнинг вазифаларида
ҳам ўзига хос хусусиятлар қўзга ташланади.
1. Бош келишик. Ол ат анта олти. Бурқанлар кэлмиш.
2. караткич келишиги. Бу келишик қуйидаги шаклларда қўлланади:
нқнг/-нинг, нунг/, нунг – қнг, (-инг, -унг)-унг. Мисоллар:
Култегиннинг атунқ, борининг ашқ, қағанқнг сабқ. Қаратқич
келишигидаги сўз баҳзан кесим вазифасида ҳам қўлланади.
Масалан: Бу нишан Илчнинг ол. Кўпинча қаратқич белгиси
қўлланади: қаған иниси, он оқ бэглэри.
3. Тушум келишиги: а)-нқ/-ни, -қ/ -и, -н. Мисоллар: битигларни,
торусин туту бэрмис, сусин, иниси эчисини билмэз эрти; анқ, бэни;
б)-ғ/г, қғ/ иг-уг/,-уг. Мисоллар: Ол сабқг эшидин- у сўзни эшитиб.
Нэ қағанқа исиг, кучуг бирурмэн? Бизлигиг сокурмис.
4. Жўналиш келишиги: а) – ғару/ғэру, қару/ -кэру. Миссолар:
Оғузқару су ташққдқмқз. Йаблақ йиринкэру баррурмқз; б) –ру/-ру:
Ташру чққтқ. Эимру барди; в)- ға/гэ,- қа/ -қэ. Миссолар: Табғач
қағанға бардқм. Ирақ балиққа барқр, тэзикке (тожикка); г) –а /-э, -
йа/ -йэ: бодунқма, элимэ, сизимэ, қурқйа (ғарбга).
5. Ўрин-пайт келишиги. Бу келишик –да/дэ, - та/ -тэ каби жарангли ва
жарангсиз вариантларда қўлланади. Мисоллар: Тургэш бодунуғ уда
басдқм. Пайған колтэ тирилтим- Тайған кўлида аскар тўпладим.
Қағанта. Баҳзан ўрин- пайт маҳносида жўналиш келишиги
қўшимчаси қўлланади: Бир йилқа бэш йолқ сунгушдимиз.
30
6. Чиқиш келишиги. Ўрхун обидаларида чиқиш келишиги алоҳида
шаклга эга эмас. Унинг вазифасини ҳам ўрин- пайт келишиги
бажарган. Масалан: Ққрқ азда йант ì ç- Қирқ аздан қайтиб келдик.
Анта кисрэ- ундан кейин. Аммо уйғур обидаларида чиқиш
келишиги махсус кўрсаткичга эга бўлган: -д н/- дин, -т н/ - тин; -
дан/дэн, -тан/ -тэн. Миссолар: Балт ғт н бал ғка, илтин илкэ
йор ä ì ç. Эски ўзбек тилида чиқиш келишининг тор билан
қўлланадиган шакли ( - дқн, - тин) кенг истеҳмолда бўлган. Ҳозир
эса ўзбек адабий тилида кенг унлили варианти (- дан) қўлланади,
холос.
7. Восита келиги. н- -ин, -ун, -ун. Бу келишик иш-ҳаракатни
бижаришда восита бўлган предмет ёки пайт ва ўрин маҳноларини
англатади. Мисоллар: Тилин созлэн, Қулғаққн эшидин. Йақн су
лэдим ёзда қўшин тортдим. Бу йолун йорусар. Бу қўшимча то ХIV
асрга қадар истеҳмолда бўлиб, сўнгра унинг ўрнида билан
қўмакчиси қўллана бошлаган. Қуш қанотин, эр отин (ДЛТ). – Қуш
қаноти билан эр оти билан. Ҳозир қишин, ёзин, кунин каби равиш
ясовчи қўшимча сифатида қўлланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
