Fotografiya hakidagi taьlimotning rivojlanishi. 1984 yilning 7 yanva- rida
butun dunyo jamoatchiligi fotografiya ihtiro kilinganligining 145 yilli- gini
nishonladi.
Ma'lumki, bu ihtiro tarihi dakidagi birinchi fikrlar XIII asrda yashagan ingliz olimi
Rodjer Bekkon, XV asrda yashagan italiyalik olim Leonardo-da - Vinchi, ingliz
olimi Porta ishlarida bayon etilgan optik jarayonlarga bagishlan- gan
tushunchalarda uz aksini topgan edi. Fizika tarihida Porta fotoapparat ih- tirochisi
deb tanilgan.
Rodjer Bekkon uzining optikaga doir ishlarida kurish trubasini yasash
mumkinligini, kuzoynak vositasida kishi miyasida anik tasvir sodir bulishini
ta'kidlagan bulsa, Da-Vinchi uz ishlarida Obskura kamerasi (lotin tilida ob- scura-
korongi, kamera- uy ma'nosini beradi) dakida tushuncha beradi. Kichik tir- kish
ochilgan korongi kuticha devorida teshikdan tashkaridagi buyumning teskari
tasviri (283-rasm) dosil bulishni tushuntirgan edik.
1558 yilda Obskura kamerasi takomillashtirilib, uning tirkishi oldiga yiguvchi
linza urnatish bilan buyumlarning keskin va anik tasvirini namoyish kilishga
muvaffak bulingan edi; shunday kilib, fotografiya tarihini 1558 yil- dan
boshlangan deb disoblash hato emasdir.
Franciyalik olim Fransua Arago 1839 yilda Franciya Fanlar akademiyasi- ning
yigilishida suzga chikib, kishilik tarihida birinchi bulib, optik-himiyaviy usul bilan
rassom Lui Dagerr tasvir olishga muvaffak bulgani dakida habar beradi. Dagerr
bilan birgalikda fotografiyani ihtiro kilish ustida Nisefora Nьens dam ishlagan.
Rus davaskor himigi A.P. Bestujev-Ryumin (1725 yilda) temir (II) - hlorid
eritmasi yoruglikka sezgir ekanligini va yoruglik ta'siri tufayli uzgarib temir (SH)-
hloridga aylanganligi aniklanadi.
1727 yilda nemis olimi I.Shulьc kumush tuzi yoruglik ta'sirida korayi- shini va
yoruglik spektrlari tarkibi kumush katlamiga turlicha ta'sir kursatishini, ayniksa
kumush tuzlarining ulьtrabinafsha nurlar ta'siri ostida uz ranglarini tez
uzgartirishini kuzatganligini ma'lum kilgan edi.
G.Devi uz tajribalarida kumush nitratga karaganda kumush-hlorid yoruglikka
sezgirligini isbotladi.
Francuz Lui Jak Dagerr va Jozef Nisefor Nьepslarning kashfiyotlari natijasida
italiyalik olim Janbatista Porta yaratgan fotografik effektni amalga oshirish
mumkin buladi, mana shuning uchun dam 7 yanvar 1839 yil foto- grafiyaning
yaratilgan kuni deb kabul kilinadi.
Fotografiya tarakkiyotini kuyidagi davrlarga ajratish mumkin.
Birinchi davr. Obskura kamerasida tasvir olish zamonlarini disobga olma-
ganimizda, fotografiya kumush tuzlarida L.Dagerr tomonidan birinchi marta tasvir
olishni ihtiro (1839) kilishi bilan boshlanadi.
Fotoplastinkalarni tayyorlash uchun L.Dagerr fan tarihida birinchi bulib, amaliy
usulni tavsiya kildi. Bu usulga «Dagerrotip» deb nom berilgan edi. Bu usul
shundan iboratki, silliklangan kumush plastinka yoki kumushlangan mis pla-
stinkani olib korongi uyda yod buglari ta'sir ettiriladi. Buning uchun yod kristali
tuldirilgan idish plastinkalarning sillik tomonlari tagiga kuyib kizdiriladi,
buglangan yod plastinkaning kumush sirti bilan:
2Ag+I2=2AgI
kurinishdagi reakciyaga kirishib, plastinka sirtida yupka kumush yodid katlamini
dosil kiladi.
Shuning uchun yodli kumush «Dagorrotip» pilastinkasining yoruglikka sez- gir
moddasi deb topildi, shunday usul bilan tayorlangan plastinka Obskura ka-
merasida fotosuratga olish uchun kullanila boshlandi. Yoruglik taьsiriga duch
kelgan kumush yodid metali kumushga aylanib, plastinkada buyumning ochik
bulma- gan tasviri dosil buladi, bunday tasvirni simob buglari bilan ochib yuborish
mumkinligi maьlum buldi. Plastinkaning yoruglik taьsirida dosil bulgan kumush
metalli joylarida ok rangli amalgama kumush paydo buladi va u tosh tuzi erit-
masida kotiriladi. Demak, bu birinchi davrda fotografiya praktikasi maydonga
keldi.
Ikkinchi davr 1851 yilda ingliz olimi F.Archer tomonidan «makrokolloid process»
deb nomlangan jarayonni topishi bilan boshlanadi.
Fotografiya taьlimoti tarakkiyotidagi asosiy davir 1861yilda ingliz fi- zigi
J.K.Maksvell tomonidan rangli fotografiyaning ihtiro kilinishi buldi. 1873 yilda
nemis himik - olimi G.F. Fogelь tomonidan «Optik sensibilizaciya» dodisasini
ihtiro kilinishi, Rangli fotografiyaga yul ochib berdi, shuning uchun dam bu
sodada olib borilgan izlanishlar 1936 yilda rangli fatografiyaga yarokli mahsus
fotografik kogozlar yaratildi.
Fotografiya tarihi (1839y.)maьlum taьsvirdan hakikiy nusha olish kuroli sifatida
boshlagan bulsa, 1843 yilda rassom D. Hill fotografiyani uzining murakkab
rasmlaridagi alodida kismlarini ishlashga bagishlangan izlanishlarida ishlatdi,
keyinchalik fotoplastinka (1871), fotoapparat zatvorlari (1883), fo- tokameralar
(1886-1888) ning birin- ketin ihtiro kilinib takomillana borish fotografiya
tehnikasini yanada tarakkiy kildirdi.
M.V. Lomonosovning «Yoruglik tugrisida yangi nazariya bulmish yoruglikning
paydo bulishi dakida ikki ogiz suz» nomli asari 1757 yilda eьlon kilinishi
fotografiya nazariyasini ishlab chikishda alodida adamiyatga ega buladi.
1854 yilda I.V. Aleksandrov streoskopik fotoapparatni ihtiro kilgan- ligi uchun
patent olishga muvaffak buldi.1880 yilda I.V.Boldirov fotoplyonka- ning mahkam
asosini ihtiro kilgan bulsa, 1883 yilda S.A. Yurkov shtor - tir- kishli zatvorni ihtiro
kiladi.
1879 yilda D.I. Mendeleev radbarligida V.I.Srezniskiy va I.I. Shishkin- lar «Rus
tehnika» jamiyatining fotografiya bulimini tashkil kilish bilan fotografiya sodasida
mutahassis kadrlarni tayyorlash maksadida unda fotografiya kursini ochib, shu
sodadagi
ihtisosli
mutahassislar
tayyorlashga
kirishdilar,
na-
tijada
fotoapparatlarning konstrukciyalarida hilma-hil uzgarishlar maydonga kela
boshladi: 1883 yilda V.I.Sreznevskiy birdaniga 30 fotoplastinka sigadi- gan
birinchi rus fotoapparatini ihtiro kilgan bulsa, 1885 yilda I.I. Filippenko «Sayohat
fotoapparati» deb nomlangan ancha takomillashgan kurilmalarni ihtiro kiladi.
Oktyabr Socialistik revolyuciyasidan sung, mamlakatimizda tashkil topa boshlagan
ilmiy-tadkikot institutlaridan biri Leningrad Davlat optika insti- tuti (1918) tashkil
kilinishi bilan optika-tehnika sanoati tez tarakkiy etib, uz vazifalarini aniklay oldi.
Bu institutda shu davrlarda Moskvada tashkil topgan butunittifok kino-foto ilmiy-
tadkikot instituti uz oldiga kuyidagi va- zifalarni kuyib dal kila boshladi:
1) Fotoapparatlar konstrukciyasi va fotooptikaning takomillashtirish; 2) zamonaviy
fotomateriallar sifatini yahshilash, ularni himiyaviy fotografik ishlash yullarini
ishlab chikish va ulardan foydalanishni takomillashtirish. Shu tufayli 1929 yilda
«EFTE», 1932 yilda «Arfa», 1930-1940 yillarda «Fotokor», «Uchenik», «Pioner»,
«FED» markali fotoapparatlar birin-ketin ishlab chikila boshlandi. Keyinchalik
«Kiev-3» (1949), birinchi kuzguli apparat «Zenit» (1952), Halkaro mikyosda
tanilgan davaskorlar uchun muljallangan «Leningrad» (1956), birinchi avtomatik
sovet fotoapparati «Zorkiy-10» (1964), «Kiev-10» (1965), «Zenit-12» (1978) ga
uhshash bir kancha fotoapparatlar maydonga keldi. 1980 yilga kelib, fotosanoat 50
dan ortik turli markali fotoapparatlardan 150 million nushagacha ishlab chikarishga
erishdi.
Nazariy, ayniksa, amaliy fotografiya uchun fotografik materiallar sezgir- ligini
badolay olish juda mudim adamiyatlidir. Buni mikdoran aniklash uchun
tushiriladigan materialning korongilanishi bilan ekspoziciya urtasidagi mikdoriy
boglanishni aniklash, ya'ni viderjka vakti bilan nurlanish intensiv- ligi urtasidagi
mikdoriy boglanishni aniklash zarur. Bu masalaga bagishlangan ilmiy fotografiya
bulimiga fotografik seksitomeriya deyiladi. Bu fotografik materiallarning
eksperimental va metodologik bazasining asosi disoblanadi.
Mashdur sovet olimlari P.P.Lazarev, A.N.Tereninlar va ularning ilmiy maktabi
yoruglikning himiyaviy ta'siri ustida olib borgan kator izlanishlari tufayli ilmiy
fotografiya keng rivojlanib bordi.
Fotografiyaning keyingi tarakkiyoti golografiya metodini 1948 yilda ingliz fizigi
D. Gobor tomonidan tavsiya kilinishi bilan boglik buldi. Goborning
tushuntirishicha, golorafiya yoruglik tulkinlarini amplituda va faza dakidagi
informaciyani yozib olish imkoniyatini beradi. Ammo golorafiyaning amaliyoti
kogerent yoruklik manbai - lazer nurlarining maydonga kelishi bilan tarakkiy kildi.
Birinchi golorammalarni 1962-1963 yillarda amerikalik olimlar E.Leyt va
YU.Upatnisklar olishga muvofik bulgan edilar, ular buni kiyshaygan tayanch
nurlar vositasida (284-rasm) olgan bulsalar, sovet fizigi YU.N.Denisyuk 1962
yilda uch ulchovli muditlarda golorafik yozish metodini ishlab chikdiki, uning bu
usuli birinchi bulib, ob'ektning tulkin maydonining amplitudasini, fazasini va
spektral tarkibini yozib olish imkonini berdi, bu bilan buzilmagan fazoviy tasvirni
olish imkoni tugildi. Bunday metod bilan olingan golorammani oddiy yoruglik
manbalari bilan kayta uz vaziyatiga keltirish mumkin buladi. Uning bu ishi 1970
yilda Lenin mukofotiga sazovor bulgan edi.
YU.N.Denisyuk uch ulchovli golorammasining (285-rasm) amaliy mohiyati uning
eng mudim harakteristikasi disoblangan difrakcion effektivlik deb nomlangan
kattalik bilan harakterlanadi.
Fotografiya elementlari. Zamonaviy fotografik metodlar bir necha harak- terli
hossalarga ega:
1. Fotomateriallarning akkumulyacion hossalari yoki yoruglik energiyasining
ta'sirini tuplash kobiliyati. Yoruglik ta'siri fotomaterialning yoruglik sezuv- chan
katlamida fotohimiyaviy reakciya beradi. Yoruglik ta'siri tuhtaganda, fotokatlamda
uning ta'siri saklanib, yashirin (kuzga kurinmaydigan) tasvir shaklini oladi.
2. Fotografik katlamning spektral universalligi. Yoruglikni kabul kiluvchi turli
moddalar yoruglikning tulkin uzunliklari uzgarishi bilan unga nisbatan uz
reakciyalarni uzgartiradi. Turli fotoelementlar yoruglik tulkinlarini turlicha kabul
kilish kobiliyatiga ega. Fotografik katlamlar fakat kurinuvchi yoruglik
spektrlarinigina sezmasdan, ulьtrabinafsha, infrokizil, rentgen nurlarining tulkin
uzunliklarini dam seza oladi.
3. Tasvir olinishi zarur bulgan buyumning anik geometrik shaklini olish kobiliyati.
Bu, fotografiyani ulchov tehnikasiga kullash imkoniyatini beradi.
4. Fotografik processning dujjatliligi. Bu esa yoruglik ta'siri natija- larini uzok
saklanishini ta'minlaydi.
5. Fotografik tasvirni cheksiz kup nushada kupaytirish mumkin.
Fotografik jarayonlar asosida fotoapparatlar turadi, zamonaviy fotoap-
paratlar uz kattaliklari (formatlari) fotomateriallarning yoruglik sezgirligi
darajalari, apparatlarning konstrukciyasi, ishlatish metodlari bilan uzaro fa-
rklanadi. Ammo ularni formatlariga karab kuyidagi gruppalarga bulib urganish
kabul kilingan:
I. Katta formatli fotoapparatlar. Bunday apparatlar 13h18 va 30h40 kattalikda
katlanuvchi-kamerali bulib, ular fakat fotopavilьonlardagina ishla- tiladigan
stacionar va olib yuritiladigan fotoapparatlardir. Kuchma apparatlar sifatida 13h18
va 18h24 sm «FKD» markali fotoapparatlar kullaniladi. Hdmma katta formatli
apparatlarning asosiy kamchiliklari shundaki, ularda tasvir hira shishada teskari
vaziyatda olinadi, buyumning tasviri unchalik keskin va anik bulmaydi.
II. Urta formatli fotoapparatlar. Bu apparatlarda kadrlar ulchami 4,5h6; 6h9 sm
bulib, ular 60 mm li galtakli plyonkalarga muljallangan. Ular pa- vilьonlarda olib
yurishlar uchun, yosh bolalarni rasmga olish uchun ancha kulay («Iskra», «Salyut»,
«Kiev», «Moskva» va shularga uhshash apparatlardir).
III. Kichik formatli fotoapparatlar. Bu apparatlarda kadrlar ulchami 18h24, 24h24;
24h36 mm bulib, ular 35 mm li plyonkalarga muljallangan, ular pavilьonlardan
tashkari joylarda rasmga olish uchun ishlatiladi, bular katorida uzokni disobga
oluvchi «FED», «Zorkiy», «Kiev» va kuzguli apparatlar «Zenit», «Kiev-10»,
«Kiev-11» ni kiritish mumkin
IV. Mikrofotoapparatlar. Bularda kadrlar ulchami 10h14 mm bulib, ular 16 mm li
plyonkaga muljallangan. «CHayka», «Mikron», «Fed-Mikron» markali apparatlar
shular jumlasidandir. Sanoatimiz ishlab chikarayotgan «Sputnik» markali
fotoapparat stereojuft rasm (chap va ung kuzga nisbatan ikki nuktada urnashgan
ikki rasm) ni olishga muljallangan bulib, ulchamlari 6h6 sm li kadrlarni dosil
kiladi. Bunday apparatlar ikki kamerali bitta korpus bulib, kuzguli vidoiskatellarga
ega.
V. Panoram fotoapparatlar.Bular katoriga «Gorizont» markali apparat- larni
kiritish mumkin. Ular 35 mm li plyonkalarni kullashga muljallangan, olinadigan
rasm bir tekislikda olinmay, aylanma va ob'ektivi rasmga olish vaktida uz uki
buyicha (vertikal uk buyicha) aylanadi. Panoram apparatlarning tasvir burchagi
1200 ga teng. Bunday apparatlar katta fazoda joylashgan ob'ekt- lar tasvirini katta
ulchamlarda tushirib olish imkoniyatiga ega.
VI. Avtomatik fotoapparatlar. Bu fotoapparatlar uz konstrukciyalari bilan
viderjkani va diafragmani avtomatik tugrilash yoki ulardan birini tugrilash
imkoniyatiga ega bulishlari bilan afzaldir. Bular katoriga «Kiev-10», «Kiev-15»,
«Zorkiy-10», «Sokol», «FED-Mikron», «Viliya-avto» markali appa- ratlarni
kiritish mumkin.
Yukorida bayon etilgan fotoapparatlar uz zatvorlari konstrukciyasiga karab
markaziy va shtorli turlarga bulinishi bilan, uz korpusining konstrukciyasiga karab
dastalanuvchi va kattik konstrukciyali buladi.
Ob'ektiv-zatvor, vidoiskatelь-dalьnomer, linzali kompensator, kuzguli fokuslagich,
kadrlar schetchigi, sinhronlovchi kurilma va shunga uhshashlar foto-apparat
elementlari bulsa, fotoprocesslarda kasseta, fotoplyonka, fotoplastinka, fotovanna,
kopiya oluvchi uskuna, fotouvelichitelь, yaltiratgich, fotografik fonarь,
eksponometr, sekundomerlar keng kullaniladi. Plyonka (plastinka) larni ishlash
uchun ularning yoruglikka sezgirligiga karab mahsus himiyaviy eritmalar
tayyorlanadi. Bulardan foydalanib kogoz (plastinka) lardagi tasvirlarni namoyon
kilish, mahkamlash, susaytirish va kuchaytirish processlari bajariladi.
Fotografik asboblar. Fotografik suratga olish uch boskichdan iborat:
1. Suratga olish (sьyomka). Bunda ob'ektning kurinmas tasviri fotoapparat orkali
plastinka yoki plyonkaga tushiriladi.
2. Negativ tayyorlash yoki ochiltirish, ya'ni kurinmas tasvirni kurinadigan kilish,
yoki negativ olish uchun, fotoplastinkaga himiyaviy ishlov berish.
3. Pozitiv tayyorlash yoki cogozga kuchirish, ya'ni negativdan kogozga nusha
kuchirish.
Fotoapparatlar bilan suratga olishda, ob'ekt hira va noanik kurinishi mumkin,
bunday dolda apparat ob'ektivi oldinga va orkaga siljitiladi yoki ob'- ektivning
oldingi linzasi buraladi va buni ravshanlikka tugrilash deyiladi. Buyum tasvirning
kurinishi apparatdagi hira shishada yoki vioiskatelning chetki ramkalarida dosil
buladi, bu bajarilgandan sung ob'ektivni yopib, apparatdan hira shisha olinadi va
urniga kasseta urnatiladi. Kassetali apparatlarda esa tugridan-tugri plyonkada
ob'ekt rasmi olinadi. Sungra olish uchun kassetaning kopkogi suriladi, sung zatvor
darakatga keltirilib, ekspoziciyaga tugrilanadi, ya'ni tasvir plyonkaga (plastinkaga)
ma'lum vakt ichida tushirib olinadi. Tasvirning plyonkaga tushib turish vaktiga
viderjka (ekspoziciya vakti) deyiladi. Bu vakt sekundning mingdan bir ulushidan
bir necha minutlargacha boradi. Bu vakt mahsus jadvallar yoki eksponometr nomli
asbob yordamida aniklanadi.
Plyonkani ochiltirish ishlari fotolaboratoriyada bajariladi, shuni esda tu- tish
zarurki, tukkizil yoruglikda fakat «Izoorta» plastinkasi va «Ortohrom»
plyonkasigina himiyaviy moddalar ta'sirida ochilishi mumkin, kurinmas tasvirni
kurinadigan kilish uchun plastinka kichik fotovannaga kuyilgan mahsus eritma -
proyavitel (ochiltirgich) ga solinadi va 4-7 minut oraligida tasvirning barcha de-
tallari yahshi kurinadi.
Mavzu: O'qitishning tehnik vositalari Tehnik vosita turlari. Tehnik
vositalarni qo'llashning metodolik aspektlari. Tehnik vositalarning ahamiyati
va imkoniyatlari.
RЕJA:
1. O'qitishning tehnik vositalari fanining maqsad va vazifalari
2. Tovush tehnika vositalari
3. o’quv kinosi
1. O'qitishning tehnik vositalari fanining maqsad va vazifalari
«O‘qitishning tehnik vositalari» fanini urganishdan maksad talabalarni zamo-
naviy tehnik vositalarni kullashning pedagogik asoslari, bilimlari bilan
kurollantirish va ularni amaliy ish faoliyatida samarali kullashga urgatishdir.
O‘qitishning tehnik vositalari mahsus didaktik materiallar (ahborot manbala- ri) va
kurilmalar (turli hil apparatlar va mashinalar) majmuidan iborat bulib, ukitish
jarayonida tugri va teskari boglanish kanallarini jadal ishla- shini taьminlaydi.
O‘qitishning tehnik vositalari fanini urganish va uni ukuvchilar tomonidan
mashgulotlarda kullash kuyidagi imkoniyatlarni beradi:
- ko‘rgazmalilik principini ukitish jarayonida samarali kullash;
- uzatiladigan ahborotni optimallashtirish;
- o‘quvchilarga bilim, ukuv va kunikmalarni uzlashtirish samaradorligini oshirish;
- o‘qitish tehnik vositalarini asosiy vazifasi - ukitish jarayonini samaradorligini
oshirishdir.
Fan va tehnika jadal sur'atlar bilan rivojlanayotgan hozirgi davrda ukuvchi va
ukituvchining mehnat unumdorligini oshirish, ya'ni ukuv- tarbiya jarayonini
jadallashtirish masalasi pedogogika fanining asosiy vazifalaridan biri bulib
kolmokda . Darhakikat, fan-tehnikaning rivojlanishi tufayli ukuvchilarga
etkazilishi zarur bulgan ahborot mikdori nihoyatda kupayib bormokda. Bu
ahborotni ukuvchilarga an'ana- viy usul va vositalar yordamida etkazib berish esa
murakkablashib bormo kda. Shunga karamay kupgina ilmiy kashfiyot va
yangiliklarni ma'lum asbob va apparatlar vositasida yoritib berish ta'lim jarayonini
ancha osonlashtirishi mum- kin.
Bunday sharoitda ukuv muddatini uzgartirma ukuv-tarbiya jarayonini opti-
mallashtirish, talabalarga puhta va chukur bilim berish, ularda mustakil ravishda
bilim olish kunikmalarini hosil kilish kabi vazifalarni amalga oshirishda ta'limning
tehnik vositalari alohida urin tutadi.
Tehnik vositalar bilan jihozlangan mahsus ukuv honalari-avtomatlash- tirilgan
auditoriyalar, zal^ar bulishi maksadga muvofikdir. har bir mavzu ma- teriali
buyicha tehnik vositalardan foydalanish metodikasi anik va puhta ishlab chikilgan
va amalda sinalgan bulishi lozim, ularga hos mahsus didaktik materiallar esa
uzluksiz ravishda takomillashtirilib borilishi zarur. Inson faoliyatida tehnikaning
kullanilishi, ayniksa uning ukuv-tarbiya jarayonini takomillashtirish maksadida
ishlatilishi uziga hos omillarga egadir. Bu omil- lar birinchidan, ukituvchi va
ukuvchi faoliyatining keskin uzgarishiga, ikkinchi- dan, ukuvchiga etkazilishi
kerak bulgan vokea va hodisalarning chukurrok urganilishi va uzlashtirilishiga
zamin tayyorlashdan iboratdir.
Ma'lumki, hrzirgi vaktda dars - ta'limning asosiy shaklidir. Dasr jarayo- nida
ukituvchining faoliyati asosiy ahdmiyatga ega. Ukituvchi ukuvchiga uz predme- ti
buyicha muayyan ma'lumotlarni etkazish bilangina cheklanib kolmay, ularni idrok
kilishga, mustakil ishlashga urgatmogi lozim. Ana shu muammolarni h,al kilishda
tehnik vositalar va eletron hdsoblash tehnikasining roli kattadir.
Didaktikaning barcha principlari tehnik vositalardan foydalanib tash- kil kilingan
ukuv-tarbiya jarayonida yukori samara beradi. Ukuv jarayonini tash- kil etishdagi
barcha pedogogik talablar ana shu didaktika principlarida uz ifodasini topadi. Shu
principlar asosida tehnik vositalardan foydalanilgan- dagina kuzlangan maksadga
erishish mumkin.
Pedogog-olimlarning izlanishlari ta'limning tehnik vositalari va hdsoblash
tehnikasi yordamida didaktikaning kuyidagi masalalarini h,al kilishga erishish
mumkinligini kursatdi:
- ta'limning ilmiylik va sistemaliligini ta'minlash;
- kurgazmalilikni oshirish;
- ukuvchilarning bilim olishga ishtiyokini oshirish;
- ukuvchilarning chukur va mustahdam bilim olishini ta'minlash;
- ukuv materialni urganish va uzlashtirish sur'atini tezlashtirish;
- ta'limni individuallashtirish;
- bilimlarning uzlashtirilishini nazorat kilish sistemasini amalga oshirish;
- ma'lumotni uzatish va ukuvchi tomonidan kayta ishlash sur'atini oshirish;
- ukuvchilarning darsga bulgan e'tiborini kuchaytirish;
- ukuvchilarda mustakil bilim olish malaka va kunikmalarini hrsil kilish.
Kurgazmalilikning ilmiy asoslari rus olimi I.P. Pavlov tomonidan ishlab chikilgan.
Bu nazariya olim tomonidan kiritilgan birinchi va ikkinchi signal sistemalariga
asoslangan. Pavlov fikricha hdssiyot, kabul kilish va tasavvur etish tuygulari
h,odisa va predmetlarning tashki tomonini in'ikos etadi. Hodisalarning ichki uzaro
alokasi esa bilish jarayonining ikkinchi pogonasi bulmish tafakkur kilish orkali
amalga oshadi. Mana shu ^ollarni e'tiborga ogandagina ta'lim jarayonini
muvaffakkiyatli amalga oshirish mumkin.
Ahborotni uzatish va kabul kilishda ishlatiladigan tehnik vositalar va- zifasi,
tuzilishi, ishlash principi, uning odam sezgi organlariga ta'siri, ukituvchi bilan
ukuvchi urtasida «kaytar alokani» ta'minlashi va boshka hususi- yatlariga kura
klassifikaciya kilinadi (1-jadval).
Ahborot beruvchi tehnik vositalar jumlasiga tovush tehnikasi kurilmalari, turli
diaproektorlar,
kinoprektorlar,
radio,
televedenie,
video-
magnitafon,
videoproigrivetellar ^amda ukuv plakatlari, namoyish kilish stendlari, laborotoriya
kurilmalari, modellar, maketlar kiradi. Bundan
tashkdri, ukuvchilarga ma'lum ukuv materiali buyicha konsulьtativ ma'lumotlar
beradigan kurilmalar ham ahborot beruvchi tehnik vositalar jumlasidandir.
Barcha nazorat kiluvchi tehnik vositalar anik bir ukuv materiali buyicha ukuvchi
bilimini tekshirishga muljallangan. Bu apparatlar nazorat kilish va Uz-uzini
nazorat kilish vositalari turlariga bulinib, tanlash va yozma ravishda javob berish
sistemalari asosida ishlaydi.
Nazorat kiluvchi tehnik vositalar yordamida ukuvchi bilimini sistematik ravishda
tekshirib borib, yakuniy natija asosida sinov hamda imtihon olish mumkin.
Trenajyorlar, asosan, ukuvchilarda mantikiy fikrlash va turli jarayonlarni
urganishda amaliy kunikmalar hrsil kilish, maktabdagi ba'zi murakkab elektron
kurilmalarni ishga tushirish tartibini urganish, ularni rostlash, tehnologik
jarayonlarni boshkarishni urganish uchun ishlatiladi.
Kombinaciyalashgan tehnik vositalar ahborot berish, nazorat kilish va Mashk
kilish kurilmalarini uz ichiga oladi. Bunday vositalar jumlasiga avto-
motlashtirilgan sinf honalari va auditoriyalar, lingafon honalar, elektron hisoblash
mashinalari asosida tuzilgan ta'lim sistemalari kiradi.
Ta'lim komplekslari elektron hisoblash mashinasi asosida tuzilgan bulib, anik
programma asosida ta'lim jarayonini amalga oshiradi.
Yordamchi tehnik kurilmalarga ukituvchi va ukuvchi mehnatini engillashti- ruvchi
turli
mehanizaciyalashtirilgan
va
avtomatlashtirilgan
klavishli
hisoblash
mashinalari, honani korongilashtirish sistemasi, hdrakatlanuvchi sinf doskala- ri,
sinf honalarini telefon vositasida boglovchi avtomot kurilmalar kiradi.
1 - jadval
Ta'limning tehnik vositalari
Hozirgi vaktda Uzbekistonda milliy kadrlarni tayyorlashga katta ahamiyat beril-
mokda. Uzbekiston Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida tasdiklangan
kadrlar tayyorlash milliy dasturi, «Akademik liceylar va kasb - hunar kollej- larini
tashkil etish va ularning faoliyatini boshkarish tugrisida» Uzbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining karori bunga dalildir. Milliy dasturda zamon talablariga
javob beradigan kadrlarni tayyorlash va ukuv muassasalarini matirial bazasini
mustahkamlash kabi masalalarga e'tibor berilgan. Vazirlar mahkamasining
karorida kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifa- larni ruyobga
chikarish, shuningdek akademik leciylar va kasb - hunar kollejlarini tashkil etish,
ularda barkamol, chukur bilimga ega bulgan malakali kadrlar tayyorlash buyicha
anik tadbirlar belgilangan.
Ushbu tadbirlarni amalga oshirishda tashkil kilinayotgan akademik liceylar, kasb -
hunar kollejlarini malakali pedagogik kadrlar bilan ta'minlash maksadida «Kasb
ta'lim pedagogik tayyorgarlik sohasi» mutahassisligi buyicha utiladigan mahsus
fanlarni ukitish sifatini oshirish, ularga zamonaviy ukitish tehnik vositalari
imkoniyatlaridan samarali foydalanishni ukitish maksadga muvofikdir.
O‘qitishning kurgazmalilik principi didaktikaning asosiy principlaridan bi- ri
hisoblanadi. Kurgazmalilik tasavvur doirasini boyitadi, ta'lim olishni osonlashtiradi
va tushunarli kiladi, hamda ukuv ma'lumotlarini chukur, puhta uzlashtirishga
yordam beradi.
Bilim olish manbalari buyicha ukitish metodlari ogzaki, namoyish va ama- liy
turlariga bulina. Namoyish metodida har hil ekisponatlar, rasmlar, dia- filьmlar,
diapozitiv, kinofilьmlarni namoyish kilish hamda obraz, qiyofa tasavvur
tushunchalarini shakllantiruvchi ogzaki kurgazmalilik asosiy informaci- on manbai
hisoblanadi.
Ko‘rgazmalilikning ukitish jarayonidagi samaradorligi juda baland. Shuni aytish
joizki, «kulok-miya» tizimining o‘tkazish qobiliyati 50.000 bit/s (informaciya
birligi), «kuz-miya» tiziminiki esa 5.000.000 bit/s, boshaacha qilib ayt- ganda kuz
analizatorining informaciya utkazish kobiliyati kulok analizatoriga nisbattan 100
barobar kup ekan. Shu sababli suzli ukitish metodiga kurgazmalilik kushilsa
informaciyani kabul kilish mikdori kupayadi. Psiholog- larning kuzatishiga kura
odamlar tashki muhit tugrisidagi ahborotning 90% ni kuz orkali 9 % ni va kulok
orkali va 1% ni sezish orkali kabul kilar ekan.
Hamma hotira turlari orasida kurish hotirasi odamlarda kuprok rivoj- langan
buladi. Ammo, eng samarali hotira kurish-eshitish hotirasidir. YUNЕSKO ning
ahborotiga kura odam eshitish orkali suz informaciyasining 15% ni kuz orkali
kurganlarini 25% ni, ham kurish ham eshitish orkali kabul kilingan
informaciyaning 65% ni hotirada saklab kolar ekan.
Demak,
talabalar
urganayotgan
mavzu
mazmunini
eshitish orkali
kabul
kilish,
kurish, yozib
olish
va
mustakil
Тузилиш
прин- ципига
кура
Таълим
турига кура
Дастур
турига кура
Сезги
органларга
таъсирига
кура
ishlash
vaktida ovoz
chikarib
ukishi ularga
puhta
bilim
olish imkonini
beradi.
Kurgazmalilik
ukitish
jarayonida
fakatgina
informaciya
Вазифасига
кура
Информац
ия
уза-
тувчи
Товуш
техника-
си
Якка
Чизикли
Куриш,
эшитиш
Куриш ва
эшитиш
Текширув
чи
Проекцион
ап-
паратлар
Жуфт
Тармоклан
ган
Диапроект
ор,
кодоскоп
Кинофиль
м
Тренажерл
ар
Кичик
киберне-
тика
курилмала
ри
Гурухли
Комбинац
иялашган
Магнитоф
он
Телевиден
ие
Комбинац
иялашган
ЭДМ
Потокли
Кисман
адаптив
Электрофо
н
Видео-
магни-
тофон
Таълим
мажмуаси
Электрон мо-
деллаш
курилмалари
Адаптив
Диктофон
Видио - про-
игреватель
Ердамчи
техник
курилмалар
Ухшаш
хисоблаш ма-
шинаси
Циклли
Радио
Электрон
дарс- лик
Do'stlaringiz bilan baham: |