Ўзбекистон Республикаси олий

Т\р 
Қуёш вақти 
ўртача ҳақиқий
қиймат 
 
Қуёшнинг
горизанддан 
баландлиги хисоб 
Гальванометр кўрсатиши 
Нол жой қиймати тўғри нурланиш 
1. 
2. 
3. 
7.Олинган натижалардан фойдаланиб хисобот тайёрлаш. 
Назорат саволлари 
1. Ишда ишлатиладиган асбобларни номларини айтинг?
2. Қуёш нурланиш қандай турларга бўлинади?
3. Тўғри қуёш нурланишни ўлчашда қандай усуллардан фойдаланилади? 
4. Инсолияция нима эканлигини тушунтиринг? 
5. Тўғри қуёш нурланишнинг интенсивлигини тушунтиринг? 
6. Тўғри қуёш нурланишнинг интенсивлиги қандай катталикларга боғлиқ бўлади? 
2-ЛАБОРАТОРИЯ МАШҒУЛОТИ
Мавзу: Йиғинди қуёш радиациясини пиранометр ёрдамида ўлчаш
Ишни бажаришдан мақсад: Пиранометр ёрдамида йиғинди ва сочилган қуёш 
радиациясини ўлчаш.
Керакли асбоб ва материаллар: М-80М туридаги пиранометр, ГСА-1 туридаги стрелкали 
гальванометр, уловчи симлар.  
Иш тўғрисида назарий маълумотлар
Ер ўз орбитасида ҳаракат қилиш вақтида эллипс кўринишдаги траекторияни ҳосил қилади, 
бунда эллипснинг фокусларидан бирида Қуёш ётади. Ер ўқининг горизонтга нисбатан оғиши 
66,5
0
ёки бу ўқнинг текслика нисбатан перпендикуляр вазияти 23,5
0
га тенг бўлади. Қиш вақтида 
А нуқтада (перигелий) ер Қуёшга энг яқин масофада бўлади, ёзда эса В нуқтада (афелий) 
Қуёшдан энг узоқ масофада бўлади 1-расм. 
1расм. Ер шарининг Қуёш атрофидаги ҳаракат орбитаси 

---

ер ўқининг айланиш вақтидаги оғиш ўзгариши йил бўйича вақтнинг ўзгаришига олиб келади. 
ернинг шимолий ярим шарида йил боши Қуёш туриш вақтига мос келади: қишда- 22 декабрь, 
ёзда- 21 июнь ва кузги ва баҳорги тенг кунликлар-23 сентябрь ва 21 мартга мос келади. 2-расм. 
2-расм. Қуёш баландлиги ва қуёш нурининг атмасферадан ўтиши.
Қуёш нурининг ер атмосферасидан ўтиши ва унинг баландлик билан боғланиш схемаси билан 
кўрсатилган. АВ-ер юзаси, СД-атмосфера чегараси, S
1
да Қуёш нурлари бўлганда атмосферада 
а
1
о масофани босиб ўтади ; S
2
бўлганда нур а
2
о масофани босиб ўтади; S
3
бўлганда нур а
3
о 
масофани босиб ўтади; S
4 
бўлганда нур а
4
о масофани босиб ўтади. Шундай қилиб, Қуёш кичик 
баландликда бўлганда атмасферада узун йўлни босиб ўтади. Демак, ютилиш ва сочилиш Қуёш 
нурланишида юқоридаги катталикларга боғлиқ бўлади.
Қуёш нурланиши атмосфера ва булутларда сочилганидан кейин ҳаво молекулаларидан, булут 
ва чанг зарраларидан қайтиб ердаги горизантал сиртга тушадиган қисми сочилган қуёш 
нурланиши дейилади. Ясси сиртга бир вақтда тушувчи тўғри ва сочилган Қуёш нурланиши 
биргаликда йиғинди Қуёш нурланишини ҳосил қилади. Қуёш радиациясининг асосий қисмининг 
тўлқин узунлиги 0,29 мкм дан 4 мкм гача бўлган нурларни ташкил қилади. Қуёш спектрини 
одатда уч қисмга ажратиб ўрганилади:
1. Инфрақизил нурлар (тўлқин узунлик 4МКМ



0,76МКМ),
2. Кўринадиган нурлар (0,4мкм



0,76мкм), 
3. Ультрабинафша нурлар (0,29мкм



0,4мкм).
Атмосфера ва булутлар биргаликда Қуёшдан ерга тушадиган нурнинг энергиясини 15 фоизини 
ютади. Атмосферада Қуёш нурланишининг ютилишида атмосфера таркибидаги кисларод (0
2
), 
озон(0
3
), карбонат ангдрид (С0
2
), сув буғи (Н
2
О) ва бошқа турли чанг зарралари асосий омил 
бўлади. Атмосфера таркибидаги газлар турли тўлқин узунликдаги нурларни танлаб ютиш 
қобилятига эга бўлганлигидан уларнинг ҳар бири Қуёш радиациясининг айрим қисимларинигина 
заифлаштиради. Кисларод малекулалари спектрнинг қисқа тўлқин узунлигини яхши ютади. СО
2
молекулалари эса бунинг аксича, инфрақизил нурларни ютиб, ультрабинафша ва кўринадиган 
нурларни ўтказади. Озон молекулалари ультрабинафша нурларни сув буғи эса кўринадиган ва 
инфрақизил нурларни яхши ютади.
Қуёш спектрдаги энергиянинг тўлқин узунликлар бўйича тақсимланиш графиги 3-расмда 
кўрсатилган 

---

3-расм. Қуёш нурларини сув буғида ютилиши. 1-қуёш нурининг атмосферадан ўтгунга қадар 
тақсимланиши 2-қуёш нуринг атмасферадан ўтгандан кейинги тақсимланиши
Тўлқин узунлиги 0,29 мкм дан қисқа бўлган тўлқин узунликдаги Қуёш нурларини 
атмосферанинг юқори қатламидаги озон ютгани учун ерга етиб келмайди. Атмосферанинг ерни 
ортиқча исиб ва совиб кетишидан сақлаши ҳаммага маълум. Бунда “иссиқлик эффекти”ни 
яратишда атмосферадаги СО
2 
гази катта омил бўлади.