Қадимги юнон-рим тарихи

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 54 
 
 
 
 
 
 
 
2-§. Ikkidaryo oralig`i madaniyati 
Adabiyot 
 
Mesopotamiyani  qadimgi  xalqlaridan    bizgacha  turli    adabiy  janrdagi  asarlar
 
(afsonalar, 
rivoyatlar,  madhiyalar,  ertaklar,  dostonlar,  lirik  qo`shiqlar,  dialoglar,  maruzalar,nasihatnomalar, 
masallar,  maqollar va boshqalar) yetib kelgan. Birinchi adabiy matnlar er. avv. III ming yillikda 
shumer tilida, er. avv. II ming yillikning I yarmida  akkad-Bobil tillarida paydo bo`ldi. 
Dunyoni paydo bo`lishi to`g`risida afsona 
 
Dunyo  qurilishi  to`g`risidagi  afsona  uning    birinchi  so`zlari  “Qachon  tepada
 
(“Enuma 
Elish”) nomi bilan ataladi. U Osuriyaning  mashhur podshosi Ashshurbanipalning kutubxonasida 
parchalar  ko`rinishida    topildi.  Hozirgi  vaqtda  afsonani  mazmuni  Osuriyaning  qadimgi  poytaxti  
Ashshur  shahridagi qazishmalar vaqtida  topilgan loy taxtachalar asosida  to`la qayta tiklangan, 
shuningdek  ularni  har  biriga    dunyo  qurilishini    yetti  bosqichlaridan    biri  to`g`ri  keladi.    Bu 
afsonaning  alohida    qismlari  Shumer  davridayoq    yaratilgan  edi.  Bizgacha  yetib  kelgan    afsona 
matni  Hammurapi davrida tuzilgan. Bobil kohinlari Bobil shahrini xudosi Mardukni - yaratuvchi 
va koinotni yaratuvchisi deb bildilar. 
 
Yuqorida  hali  osmon  nomlanmagan  va  pastda  yer  o`z  nomiga  ega  bo`lmagan  vaqtda,  boshda 
Aju,  barchani  paydo  qilgan.  Mummu  va  Tiamat
60
  birgalikda  suvlarini  aralashtirganlarida,  hali 
daraxtlar  shakllanmagan  edi,  qamish  ko`rinmagan  edi,  hali  xudolardan  birortasi  paydo  bo`lmagan 
edi,  hali  ismlar  aytilmagan  edi,  taqdir  aniqlanmagan  edi,  o`shanda  xudolar  osmonlar  o`rtasida 
yaratilmagan edi… 
 
Ular unga
61 
ulug`vor ziyoratgoh qurdilar va u o`z otalari oldida hukmronlikni boshladi. “Sen 
ulug`  xudolar  orasida  e’tiqod  qilinadigan,  seni  qur’angning    tengi  yo`q,      seni      so`zing-Anu
62   
endilikda seni hukming qaytarilmas, ulug`lash va tahqirlash seni qo`lingda bo`lsin. Seni so`zlaring 
to`g`ri,  buyruqlaring  yolg`on  emas,  xudolarni  birortasi  ham  seni  chegarangni  bosib  o`tmaydi…  O 
Marduk,  sen  bizni  qasoskorimiz  ,  butun  dunyo        ustidan      podsholikni      senga      beramiz.   
Yig`ilishda  o`tirsang-seni  so`zing  ulug`vor,  seni  qiliching  yengilmas,  ha  u  seni  dushmanlaringni 
yo`q dastlabki suv xaosi xudolari. 
qilsin. O, hukmdor, kim senga e’tiqod qilsa, uni hayotini qutqar, yovuzlik qilgan xudoni esa ruhini 
yo`q  qil.”  Ular  o`z  o`rtalariga      kiyimni  qo`ydilar  va  birinchi  o`g`il  Mardukga  aytdilar:  “Seni 
qu’rang  hukmdor  barcha  xudolardan  oldinda.  O`lim  va  tug`ilish-hukm  qil,  ha  amalga  oshsin! 
Og`zingni  och-ha  kiyim g`oyib  bo`lsin, yana  buyur-ha butunligicha paydo bo`ladi!” U og`zi bilan 
buyurdi-kiyim yo`q bo`ldi, u yana buyurdi- kiyim paydo bo`ldi. Uning otalari xudolar, faqatgina uni 
og`zidan chiqqan hukmni harakatini ko`rib xursand bo`ldilar va maqtadilar: Faqat Marduk-podsho! 
Ular  unga  aso,  taxt  va  hukmronlikni  topshirdilar  va  unga  dushmanlarni  yengish  uchun  yengilmas 
qurol  berdilar.  “Bor  sen  Tiamatni  hayotini  ol,  shamol  uni  qonini  yashirin  joyga  olib  ketsin”.  Uni 
otalari xudolar unga Enlilni
63
  taqdirini belgiladilar, omadli va uni qulay yo`lga  
yubordilar.U o`zini kamonini yasadi, qurolni tanldi, o`qni ko`tardi, kamon ipiga qo`ydi, u nayzani 
ko`tardi va uni o`ngga qo`ydi, kamon va sadoqni biqiniga osdi. O`z oldiga chaqmoqni qo`yib, o`z 
tanasini  yonayotgan  olov  bilan  to`ldirdi;  u  Tiamatni  o`rab  olish  uchun    to`r  tayyorladi,  janub  va 
                                                 
60
 dastlabki suv xaosi xudolari. 
61
 Mardukga.  
62
 
osmon xudosi.
 
63
 boshda havo xudosi, keyinroq yer xudosi. 

---

 
 55 
 
 
shimolga, sharq va  g`arbda hech  narsa   chiqib  ketmasligi uchun   uni  4 shamolga ushlashga berdi. 
Biqinidan u otasi Anuni sovg`asi to`rni yaqinlashtirdi. U yovuz shamol, bo`ron, jalani yaratdi. To`rt 
shamol  yetti  shamol,  bo`ronli  shamol,  tengi  yo`q  shamol  va  u  yaratgan  yetti  shamolni  Tiamatni 
esankiratish  uchun  qo`yib  yubordi:  ular  uni    orqasidan  bordilar.  Hukmdor  o`zini  buyuk  quroli 
To`fonni  ko`tardi,  u  yengilmas,  qo`rqinchli  shamol  aravaga  turdi.  U  jilovladi  va  “Halok  etuvchi, 
shafqatsiz,  cho`ltiruvchi,  uchib  yuruvchi  aravani  qo`shdi…  U  dahshat  kiyimiga  o`rangan  va  uni 
boshi  halokatli  yorqinlik  bilan    belangan.  U  o`z  yo`liga  tushdi,  so`qmoq  bo`yicha  yugurib  ketdi, 
g`azablangan  Tiamat  unga  yuzini  qaratdi.  Uning  otalari  xudolar  unga  qaradilar,  xudolar  unga 
boqdilar.  
Hukmron  yaqinlashdi  va  Tiamatni  bag`rini  ko`ra  boshladi.  U  uning  turmush  o`rtog`iga 
Kinga to`ng`illaganini eshitdi: u
64
 qaradi: uning  (Kinga) qarashi xiralashdi. (… faqat)  Tiamat o`z  
bo`ynini    burmadi.    O`zini  ochiq  og`zi  bilan    noroziligini  sochdi.  To`fon  hukmdori  o`zini  ulug` 
qurolini  ko`tardi,quturgan  Tiamatga
 
(aytishga)    yubordi:  “tur!  Men  ha,  biz  jang  uyushtiramiz”.  
Qachonki  Tiamat buni eshitib, u  telba bo`lib aqlini yo`qotdi.  Tiamat dahshatli va baland guldiradi, 
uni  oyoqlari  tovonigacha  qaltiradi,  u  afsun  qaytarib-qarg`ish  tashladi.  Urush  xudolari  esa  qurol 
qayradilar. Tiamat va xudolardan eng donosi Marduk to`qnashdlar. Ular jangga tushdilar,  urushish 
uchun  yaqinlashdilar.  Hukmdor  o`z  to`rini  yeydi  va  uni  o`radi,  orqada  turgan  uraganni  u  oldinga 
qo`yvordi. Tiamat uni yutib yuborish uchun og`zini ochdi, Marduk unga shamol yubordi,  u og`zini 
yopa  olmadi;  shiddatli  shamol  uni  jismini  to`ldirdi.  Uning  yuragi  ushlab  olgan  edi,  og`zi  keng 
ochilgan edi. U o`q uzdi va uning jismiga sanchdi, uni yengdi, uni halok  qildi.  U jasadni tashladi 
va  uni  ustidan  bosdi…  Xudolar  esa  uni  yordamchilari  uni  tomonida  yuradiganlar  titradilar, 
qo`rqdilar  va  orqaga  qayrildilar,  hayotlarini  qutqarish  uchun  ketishga  urindilar.    Lekin  o`ralib 
qolgan edilar va qocha olmadilar…  
Yengan Tiamatga u orqaga qaytdi, xudo Tiamatni oyog`ini bosdi, o`zini  shafqatsiz   qilichi   
bilan  u   (uni)   boshini  majaqladi  va  uni  qon  
tomirlarini kesdi.  U shimol shamolini uni qonlarini maxfiy joyga olib ketishga majbur qildi…  
Uning otalari  buni ko`rib boshlari ko`kka yetdi va juda xursand bo`ldilar va unga  sovg`alar va 
tortiqlar keltirdilar. Xudo dam ola turib,  uni jasadini  ko`zdan  kechirdi. Maxluqni jasadini bo`lib u 
dono    yaratdi.  Chig`anoqqa  o`xshatib  uni  ikki  pallaga  ajratdi.  Uni  (bir)  pallasini  qo`yib  osmonni 
to`shadi,  u  zanjirlarni  tortdi  va  qo`riqchi  qo`ydi,  uni  suvlarini  chiqarmaslikni  unga  topshirdi.    U 
osmonni  aylanib  chiqdi,  barcha  joylarni  ko`rdi,  girdob  ichidan  Nidimmud
65   
ni    turar  joyiga  o`tdi, 
xudo  okeanni  va  E-sharruni  tuzilishini  o`rgandi,  unga
66
    o`xshash  qasr  qurdi  u.  Osmonda  bunyod 
qilgan E-sharru qasriga u Anuni; Enlil va Eani o`z shaharlariga yashash uchun joylashtirdi. U buyuk 
xudolarga manzilgohlar yaratdi va zodiak yulduzlar turkumiga o`xshash yoritgichlarni joylashtirdi. 
U yilni belgiladi, uni qismlarga bo`ldi, o`n ikki oyni uch yulduz bo`yicha belgiladi. Shundan  keyin 
u kunlarni qiyofasini chizdi, hech kim adashmasligi uchun, xato qilmaslik uchun, ularni joylashgan 
joyini  aniqlash  uchun  u  Nibir
67
  manzilgohiga  asos  soldi.  U  Enlil  va  Ea  manzilgohlarini  bunyod 
qildi, ikki tomondan u darvozalar ochdi, chapdan va  o`ngdan   u   qulflarni    mustahkamladi   va 
uning      bag`rida        osmonni  kuzatuvchi  tepasidagi  eng  baland  nuqtasini  joylashtirdi.  U  oyni 
yoritishga majbur qildi, unga  tunni ishondi, kunni bilish uchun u bilan kechani  belgiladi, Marduk 
qachonki  xudolarni  so`zini  eshitdi,  (shunda)  uni  qalbi  undadi,  u  dono reja  yaratdi.  U  so`zga  og`iz 
ochdi  va  Ea  aytdi:  “Men  qon  tuflayman  va  suyaklarni  olaman,  odamni  yarataman
68
-    odam  (?), 
odamni yarataman
69
, yashash uchun. U xudolarga xizmat qilsin, ular esa
70
 ”.(dam olsinlar) 
 
                                                 
64
 
Marduk.
 
65
 
suv xudosi Eani nomlaridan biri.
 
66
 
okeanga.
 
67
 
Marduk.
 
68
 
uni nomi.
 
69
 
u yerda.
 
70
 
dam olsinlar.     
 
 

---

 
 56 
 
 
Хрестоматия по истории  древнего мира. М., 1991.60-63 стр