Қадимги юнон-рим тарихи

Mark Portsiy Katon. Dehqonchilik 
 
Mark Portsiy Katon   (er. avv. 234-149-yillar)-taniqli davlat arbobi, notiq, “Boshlang`ich” 
tarixiy  asari  va  “Dehqonchilik”  traktati  muallifi,  bu  asarlar  bizgacha  to`liq  etib  kelgan.  U  Rim 
fuqarolari  uchun  eng  faxrli  kasb  qishloq  xo`jaligi  deb  hisobladi.  “Dehqonchilik”  traktatida 
markaziy  Italiyaga  xos  bo`lgan  o`rta  kattalikdagi  namunaviy  villani  tasvirini  berdi  xo`jayinni 
boyitadigan  xo`jalik  yuritishning  yangi  vositalarini,  maslahatlarni  qullar  va  vilikni  qanday 
ishlatishni ko`rsatdi.  
 
Qachonki  u  ko`rdiki    pomestega  qanday  ishlov  berilgan,  qanday  ishlar  bajarilgan,  qaysilar 
bajarilmagan,  u  keyingi  kun      vilik
1
  chaqirishi  va  so`rashi  kerak,  ishlardan    qaysi  qilingan,  nima 
qolayapti; ishlar o`z vaqtida qilinganmi, qolganlarini u bajarishi mumkinmi, hamda vino, bug`doy 
va boshqalar qancha olinganini  so`rashi kerak.  Qachon u bularni bilib  olgach, u darslar va kunlar 
hisobi  bilan  mashg`ul  bo`lishi  lozim.  Agar  u  ishlarni  ko`rmasa  va  vilik  qullarni  qolganini,  ular 
majburiyatini  bajardilar  deb  gapirsa  qachon  u  bu  va  ko`pgina  sabablarni    aytsa,  uni  ishlar  va 
kunduzgi  darslar  hisobiga  qaytar.  Agar  yomg`irli  ob-havo  tursa,    mana  jalada  qilinadigan  ishlar: 
doliy
2
larni  yuvish,  ularni  smola  qilish,  qo`rg`onni  tartibga  keltirish,  g`allani  tashish,  mol  go`ngini 
tashqariga  chiqarish,  go`ng  to`dasini  qilish,  donni  tozalash,    arqonni  yamash,  yangilarini  o`rash; 
qullarga  shu  vaqtni  o`zida  o`z  ko`rpa  va  yoping`ichlarini  yamash  bilan  mashg`ul  bo`lish  lozim 
bo`ladi.  Bayramlarda  eski  kanallarni  tozalash,  jamoa  yo`llarini  yotqizish,  tikanli  butalarni  kesish, 
tomarqani qazish, o`tloqlarni o`rish, supurgi kesish, tikanli o`tlarni yulish, polbani yanchish, tozalik 
qilish… 
 
Qachonki  xo`jayin  to`la  osoyishtalik  bilan  hammasini  bilib  olgach  u  qolgan  ishlarni 
bajarilishi  to`g`risida  g`amxo`rlik  qilishi  lozim:  pul,  mol,  molga    tayyorlangan  yem-xashak  vino, 
moy  hisob-kitobini  chiqarishi;  u  nimani  sotdi,  nima  undirildi,  nima  qolyapti,  sotishga  nima  bor? 
Mustahkam  ta’minotni  mustahkam  sifatida  qabul  qilishi  kerak;  boshqa  hammasini    ochiqga  olib 
kelish kerak. Yil uchun nima yetishmaydi, nima sotib olinadi; nima ortiqcha bor, uni sotish podryat 
bilan  nima  qilish  kerak,  nimani  topshirish  kerak.  Xo`jayin  qaysi  ishlarni  o`z  kuchlari  bilan  qilishi 
mumkin, qaysilarini podryadga topshirish mumkinligiga qaror qilib yozuv qoldirish lozim. 
 
U  mollarni  ko`zdan  kechirishi  lozim;  sotuvini  amalga  oshirishi;  agar  narxida  bo`lsa  moyni 
sotish;  vino,  ortiqcha  g`allani  sotish,  qarigan  xachirlar,  buzilgan  mollar,  buzilgan  qo`ylar,  jun, 
terilar,  eski  arava,  temir  metall,  qari  qulni,  kasalmand  qulni  umuman  hamma  ortiqcha  narsani  
sotishi kerak. Xo`jayin  sotib olishi emas sotishi yaxshi.  
                                                 
1
 
pomesti boshqaruvchisini.
 
2
 
qovoqsimon vino uchun katta xum.
 

---

 
 256 
 
 
5. Mana vilikni majburiyati. U yaxshi tartib o`rnatishi, bayramlarga rioya qilishi zarur: begona 
narsani    qo`liga  olmasligi;  o`zinikini  nihoyatda  humoya  qilishi  zarur.  U  qullarni  bahslarini  hal 
qiladi: agar kimdir ayb qilib qo`ysa  qilmishiga qarab aybdorni jazolaydi. 
 
Qullarga  yomon  bo`lishi  mumkin  emas:  ular  sovqotmasliklari  va  och  qolmasliklari  kerak. 
Vilikda ular doimo ishda:  u shunday qilib  yomonlik va  o`g`rilikdan  yengilroq  ushlab turadi.  Agar 
vilik  qullar  o`zini  yomon  tutmasin  deb  istasa,  qullar  o`zlarini  yomon  tutmaydilar.  Agar  u  bunga 
chidasa  xo`jayin  uni  jazosiz  qoldirmasligi  kerak.  Ularni  xizmati  uchun  u  tashakkur  bildiradi,  
qolganlari  uchun    o`zini  to`g`ri  tutishi  uchun.    Vilik  ishsiz  tentirab  yurmasligi  lozim;  u  doimo 
xushyor    va  hech  qayerga    tushlikka  bormaydi.  Qullar  unda  doimo  ishda;  u  xo`jayin  buyrug`ini 
bajarilishini kuzatib turadi.  U o`zini xo`jayindan aqlli deb hisoblasin. Xo`jayinni do`stlarini o`zini 
do`stlari  deb  hisoblaydi;  qurbonlik  keltirishni  u  faqat    kompitaliya
1
da    chorrahada  yoki  o`choqda 
amalga oshiradi. Xo`jayinning buyrug`isiz u hech kimga qarz bermaydi, xo`jayin berganni u talab 
qiladi, ekish uchun urug`likni, oziq-ovqat mahsulotlarini, polbani, vino va moyni hech kimga  qarz 
bermaydi.  Unga  ikki-uch  xo`jalik  bor:  qayerda  u  o`ziga  kerakli  bo`lgan  narsani  so`rashi  mumkin, 
o`zi  qarz  beradigan  lekin  boshqa  hech  kim.    …  Agar  u  ishlaydigan      bo`lsa  qullarni  ongida  nima 
borligini  biladi  va  ular  ishga  berilgan  bo`ladilar.  Agar  u  shunday  qilsa,  u  ishsiz  tentirashni 
istamaydi;  u  sog`lomroq  bo`ladi  va  yaxshiroq  uxlaydi.  U  to`shakdan  birinchi  turib,  oxirgi  bo`lib 
to`shakka  yotadi.  Dastlab  qo`rg`on  berkmi,  har  kim  o`rnidami,  mollarga  yemish  berilganmi  deb 
qaraydi…