B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

12.2. Indikativ reja tuzishda iqtisodiy organlarning Funksional 
hamkorligi 
 
Zarur  natijalarga  erishishda  o’rta  muddatli  indikativ  rejani 
tayyorlashning  to’g’ri  tashkil  etilishi  zaruriy  ahamiyatga  ega  va  har  xil 

---

 
166 
vazirlik  hamda  tashkilotlar  tomonidan  rejani  ishlab  chiqishda  xarajatlar 
kamayishiga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. 
Makroiqtisodiy  prognozlarni  tayyorlashda  Iqtisodiyot  vazirligi, 
Moliya  vazirligi,  Markaziy  Bank,  Mehnat  va  aholini  ijtimoiy  muhofaza 
qilish vazirligi, Davlat soliq va Davlat mulki qo’mitalari, Tashqi iqtisodiy 
aloqalar,  investistiya  va  savdo  va  boshqa  vazirlik  hamda  tashkilotlar, 
Qoraqaolpog’iston  Respublikasi  Vazirlar  Kengashi,  viloyatlar  va 
Toshkent  shahar  xokimiyatlari,  konsternlar,  kompaniyalar,  uyushmalar, 
hissadorlik  jamiyatlari  va  boshqa  xo’jalik  yurituvchi  subyektlar 
qatnashadilar. 
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning indikativ rejalarini ishlab chiqishga 
doir  ishlarni  umumiy  muvofiqlashtirish,  indikativ  rejalarni  ishlab 
chiqishda  iqtisodiy  organlarning  ishlarini  o’zaro  hamkorligini  ta’minlash 
O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligiga yuklatiladi. 
O’zbekiston  Respublikasining  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishining 
indikativ  rejasini  ishlab  chiqish  jarayonida  iqtisodiy  organlarning  asosiy 
vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi. 
Vazirlar  Mahkamasi  –  ijitmoiy-iqtisodiy  rivojlanishning  indikativ 
rejalarini  ishlab  chiqishga  doir  hukumat  qarorlari  bajarilishini  nazorat 
qilish va reja variantlarini tiklash; 
Iqtisodiyot  vazirligi  –  o’rta  muddatli  istiqbol  uchun  iqtisodiyotning 
real  sektori  rivojlanishi  tahlili  va  prognozi,  ular  quyidagilarni  o’z  ichiga 
oladi: 
- iqtisodiyotning  resurs  va  ishlab  chiqarish  salohiyatini  baholash  va 
rivojlanishi istiqbollari; 
- jahon iqtisodiyoti rivojlanishidagi tendenstiyalar; 
- iqtisodiyot  tarmoqlari  va  sektorlaridagi  iqtisodiy  o’sish  va  ichki 
talab rivojlanishini baholash; 
- inflyastiya darajasi va antiinflyastiya siyosatining ko’rsatkichlari; 
- tashqi talab rivojlanishini va tashqi iqtisodiy faoliyatni baholash. 
Markaziy Bank – asosiy pul-kredit agregatlari va pul-kredit siyosatini 
asosiy yo’nalishlari bo’yicha tahliliy va prognoz hujjatlarini, bank tizimi 
aktiv  va  passiv  balans  ko’rsatkichlarini,  monetarizastiya  darajasini 
tayyorlaydi. 
Moliya  vazirligi  –  Davlat  byudjetining  daromad  va  xarajatlari  va 
byudjet-soliq  siyosatining  asosiy  yo’nalishlari:  byudjetning  daromad  va 
xarajat  ko’rsatkichlari,  davlatning  tashqi  qarzi,  byudjet  defistiti  va  uni 
moliyalashtirish  bo’yicha  tahliliy  va  prognoz  hujjatlarini  tayyorlashni 
amalga oshiradi. 

---

 
167 
Mehnat  va  aholini  ijtimoiy  muhofaza  qilish  vazirligi  –  demografik 
rivojlanish, mehnat resurslari, bandlik, ijtimoiy rivojlanish ko’rsatkichlari 
va  ijtimoiy  siyosatning  asosiy  yo’nalishlari:  aholi  soni  va  mehnat 
resurslari, bandlik darajasi, turmush darajasi bo’yicha tahliliy va prognoz 
hujjatlarini tayyorlashni amalga oshiradi. 
Qoraqalpog’iston  Respublikasi  Vazirlari  Kengashi,  Viloyatlar  va 
Toshkent  shahar  xokimiyatlari  –  viloyatlar  va  Toshkent  shahrining 
ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  ko’rsatkichlari,  mahalliy  byudjetning 
shakllanishi  va  byudjetdan  moliyalashtirishga  talabnomalar  prognozini 
amalga oshiradilar. 
Ijtimoiy  soha  vazirliklari  hamda  boshqa  vazirlik  va  tashkilotlar  – 
rivojlanishning mos yo’nalishlari bo’yicha tahliliy va prognoz hujjatlarini 
tayyorlashni amalga oshiradi.  
Konsternlar,  kompaniyalar,  uyushmalar,  xissadorlik  jamiyatlari  va 
boshqa  xo’jalik  yurituvchi  subyektlar  –  rejalashtirayotgan  davr  uchun 
ishlab  chiqarish-xo’jalik  yuritish  va  korxonaning  moliyaviy  faoliyati 
rivojlanishiga  oid  tahliliy  va  prognoz  hujjatlarini  tayyorlashni  amalga 
oshiradi. 
Tashkilotlararo  ishchi guruh – o’rta muddatli rejani ishlab chiqishda 
iqtisodiy  organlar  o’rtasida  muvofiqlashtiruvchi  bo’g’in  sifatida  faoliyat 
yuritadi. 
Iqtisodiy organlarning rahbarlari va mutaxassislaridan tashkil etilgan 
tashkilotlararo 
ishchi 
guruhning 
vazifalari 
birinchi 
navbatda 
quyidagilarga yo’naltirilgan bo’lishi kerak: 
- makroiqtisodiy jarayonlarni tahlili va prognozida iqtisodiy organlar 
hamkorligini tashkil etish; 
- aniq  umumiy  yo’nalishlarni  va  samarali  siyosatni  ishlab  chiqish 
maqsadlarini aniqlash; 
- prognozlar  sifatida  va  balansini,  quyilgan  maqsadlarning  mavjud 
moddiy-moliyaviy resurslar hajmiga mosligini ta’minlash; 
- iqtisodiy  o’sishga  ichki  va  tashqi  omillarning  ta’sirini  hamda 
makroiqtiosdiy  siyosat  vositalari  o’zgarishini  hisobga  olgan  holda 
bashoratning bir necha variantlarini ishlab chiqish. 
Iqtisodiyot  vazirligi  huzuridagi  Birlashgan  hayat  –  ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishning  indikativ  rejasi  variantlarini  muhokama  qilish  va  mazkur 
masala yuzasidan xukumatga takliflar tayyorlash. 
O’rta  muddatli  istiqbolga  makroiqtisodiy  prognozlarni  tayyorlashga 
tashkiliy-uslubiy yondashuvlar. 
1. Makro-prognozlarni tashkil etish. 

---

 
168 
Makroiqtisodiy  prognozlarning  tashkiliy  bloklari  ijitmoiy-iqtisodiy 
rivojlanishning asosiy ko’rsatkichlarini ishlab chiqishning tarkibiy  qismi 
bo’lgan  makroiqtisodiy prognoz iqtisodiy tuzilmalarni indikativ rejaning 
maqsadli vazifalarini bajarishga yo’naltirishni amalga oshiradi. 
Makroiqtisodiy  ko’rsatkichlar  prognozini  ishlab  chiqishdagi  asosiy 
talablar bo’lib qo’yilgan maqsadlarga erishishda iqtisodiyot tarmoqlari va 
sektorlari  rivojlanishiga  yo’naltiruvchi  makro  ko’rsatkichlarning 
balanslashuvining yuqori darajasiga erishish hisoblanadi. 
Makroiqtisodiy  prognozlar  to’rtta  asosiy  blok  bo’yicha  ishlab 
chiqiladi: 
- real sektor bloki; 
- to’lov balansi bloki; 
- davlat byudjeti bloki; 
- pul-kredit sektori bloki. 
Real sektor bloki ko’rsatkichlari prognozi. Resurslar, mahsulotlar va 
xizmatlar bozorini kompleks tahlilini nazarda tutadi, Bular: 
- demografik holat va mehnat resurslari tahlil va prognozi; 
- iqtisodiyotning  resurs  va  ishlab  chiqarish  salohiyatni,  to’plangan 
milliy boylikni tahlili va prognozi; 
- iqtisodiyotda ichki talab ko’rsatkichlari tahlili va prognozi; 
- tabiiy  resurslarning  mavjud  zaxiralari  va  ko’rsatilgan  omillar 
o’zgarishini istiqbollari tahlili va prognozi; 
- ijtimoiy rivojlanish darajasi tahlili va prognozi. 
To’lov  balansining  prognozi  quyidagi  asosiy  yo’nalishlarda  tahliliy 
va prognoz ishlarini amalga oshirishni nazarda tutadi: 
- mahsulot eksport va importi tahlili va prognozi; 
- omilli va noomilli xizmatlar ko’rsatish tahlili va prognozi; 
- kapital harakati tahlili va prognozi; 
- to’lov balansi defistitini moliyalashtirish tahlili va prognozi; 
Davlat byudjeti prognozi quyidagilarni nazarda tutadi: 
- byudjetning soliq va nosoliq daromadlari tahlili va prognozi; 
- byudjetning joriy va kapital xarajatlari tahlili va prognozi; 
- davlatning ichki va tashqi qarzlariga xarajatlari tahlili va prognozi; 
- byudjet defistiti va uni moliyalashtirish tahlili va prognozi; 
Pul-kredit sohasi prognozi quyidagilarni nazarda tutadi: 
- bank  tizimini  aktiv  va  passivlari  balansi  ko’rsatkichlari  tahlili  va 
prognozi; 
- pul hajmi ko’rsatkichlari tahlili va prognozi; 
- monetarizastiya darajasi tahlili va prognozi; 

---

 
169 
Agar  Iqtisodiyot  vazirligi  tomonidan  dastur  loyihalarini  ishlab 
chiqishning  umumiy  mexanizmi  va  rivojlanishi  yangicha  bo’lmasa 
(ammo  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanishning  qisqa  muddatli  prognozlarini 
ishlab chiqishda faol foydalaniladi), tashkilotlararo iqtisodiy Kengashning 
vakolati va faoliyati ancha aniq belgilangan bo’lishi shart. Tashkilotlararo 
iqtisodiy  kengash  xususiy  biznes  va  tadbirkolrlik  tuzilmalarini  jalb 
qilishni  alohida  e’tiborga  olgan  holda  iqtisodiyotning  barcha  manfaatdor 
sektorlarini  indikativ  rijelashtirish  jarayoniga  jalb  etish  uchun  tashkil 
etilishi kerak deb, qaraladi. 
Bular  Kengash  tomonidan  ikkita  asosiy  vazifalarni  bajarish  uchun 
muhim: 
Birinchidan,  mamlakatning  iqtisodiy  rivojlanishiga  sezilarli  darajada 
ta’sir  ko’rsatayotgan  “iqtisodiyot  o’yinchilari”,  yoki  ularning  vakillarini 
fikrini  hisobga  olish  keng  jamoatchilik  ishtirokida  ishlab  chiqilgan 
indikativ reja, direktiv rejalarni tuzishning usuliga xos bo’lgan xatolardan 
holi bo’lishi mumkin.  
Ikkinchidan, “iqtisodiyot o’yinchilari” hukumatning strategik rejalari 
va  iqtisodiyot  rivojlanishining  (ilmiy  texnik  taraqqiyot,  demografiya) 
prognozi  haqida  keng  axborot  berishi  mumkin.  Bu  biznes  va  aholini 
hisobga olgan holda iqtisodiyotning barcha sektorlariga yangi sharoitlarga 
tezroq  moslashishga  va  o’z  faoliyatini  optimallashtirishga  olib  keladi.  
Misol  uchun,  Yaponiyada  rejalashtirish  amaliyoti  ko’p  yapon 
kompaniyalari  (asosan  yirik)  umumdavlat  rejasini  amalga  oshirilishiga 
yordam  ko’rsatdilar  va  o’z  faoliyatini  uning  ko’rsatkichlari  hamda 
yo’nalishlaridan kelib chiqib rejalashtirdilar.  
Tashkilotlararo  iqtisodiy  Kengashning  yuqorida  keltirilgan  ikkala 
vazifasi  ham  iqtisodiy  nuqtai  nazardan,  ham  mamlakatda  fuqarolik 
jamiyat qurishda ahamiyatli. 
O’zbekistonning  murakkab  hududiy-ma’muriy  bo’linishini  hisobga 
olgan  holda  umumdavlat  indikativ  rejalarini  ishlab  chiqish  bilan  bir 
vaqtda  har  bir  hududning  iqtisodiy  rivojlanishining  indikativ  rejalarini 
ishlab  borish  juda  ahamiyatli  hisoblanadi  (bunday  tajriba  Yaponiya, 
Malayziya,  Rossiya  va  boshqa  davlatlarda  qo’llaniladi).  Bu  jarayonni 
institustional  ravishda  xokim  huzuridagi  iqtisodiy  kengash,  shuningdek 
Iqtisodiyot  vazirligining  hududiy  organlari  boshqa  hududiy  iqtisodiy 
organlari va tadbirkorlik sektori bilan hamkorlikda ta’minlashi mumkin.