I ўзр фа фалсафа ва ҳуқуқ институти

9-боб. Шарқ мамлакатларида фалсафий фикрлар 
Ғарбда фалсафа, фан ва санъат тушкунликка юз тутган 
бир даврда Шаркда Қадимги Юнон илғор фалсафий, табиий-
илмий анъаналар ва азалий маҳаллий анъаналар негизида 
маънавий ҳаёт ривожланди. Бунга УШ-ХИ аерларда яшаб 
ижод қилган машҳур мутафаккир ва қомусий алломалар 
Имом Бухорий, Имом Термизий, ал-Хоразмий, ал-
Фарғоний, ал-Киндий, ар-Розий, Абу Наср Форобий, 
Беруний, Абдаллоҳ ал-Хоразмий, Ибн Сино, Умар Ҳайём, 
Ғаззолий, Ибн Рушд ва бошқаларни мисол қилиб кўрсатиш 
мумкин. Улар фаолиятида илм-фаннинг хилма-хил жабҳалари 
ўз ифодасини топган. Улар салафлари эришган ютукдар билан 
чегараланмай балки, интеллектуал соҳанинг очилмаган 
қирраларини кашф этдилар, янги йўналишларга замин 
яратдилар. 
81 

---

Имом Бухорий 
Жаҳон фалсафасида Имом ал-Бухорий (Абу Абдуллоҳ 
Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий) (810.21.7. Бухоро — 
870.31.8. Самарқанд яқинидаги Хартанг қишлоғи) машҳур 
ҳадисшунос олим сифатида алоҳида ўрин тутади. Унинг 
атоқли аллома бўлиб етишувида оила, Мадраса тарбиясидан 
ташқари устозларининг ҳам буюк хизматлари бор. «Мен 
ҳадисларни 1080 муҳаддисдан ёзиб олдим», деб хотирлаган 
алломанинг ўзи. Бухорийнинг устозлари инсоний 
фазилатлари (адолатпарварлиги, хотираси мустаҳкамлиги, 
ривоятининг тоза, тўғри сўзлиги (ёлғон аралашмагани), 
иймон-эътиқодининг соғломлиги билан ажралиб турар эди. 
Бухорийнинг турли мамлакатлардаги машҳур устозлари 
— Маккада: Абдуллоҳ ибн Зубайр ал-Ҳўжайдий, Аҳмад ибн 
Муҳаммад Азрақий, Абдуллоҳ Муқрий, Мадинада: 
Абдулазиз Увайсий, Мутриф ибн Абдуллоҳ, Басрада: Абу 
Осам ан-Набил, Балҳда: Яҳё ибн Баср, Утайба ибн Саъид, 
Куфада: Абу Наъим ал-Фазл, Бағдодда: Сариҳ ибн Нуьмон, 
Аҳмад ибн Танбал, Шомда: Муҳаммад ал-Форобий, Одам 
ибн Абу Илёс, Мисрда: Аҳмад ибн Шуайб, Аҳмад ибн 
Солиҳ, Марвда: Аҳмад ибн ал-Ҳасан, Нишопурда: Исҳоқ 
ибн Иброҳим Роҳвайҳ ал-Хамзамий, Муҳаммад ибн Яҳё 
Зуҳалий, Яҳё ибн Яҳё Тамимий, Башр ибн ал-Ҳаким ва 
бошқалар. Бухорий ўзининг буюк асари «Ал-жомеъ ас-
саҳиҳ»ни 16 йил давомида 600.000 ҳадислар орасидан энг 
саҳиҳларини ажратиб, ёзиб тугатган. 
Имом Бухорийга ҳадисдан сабоқ берган улуғ устозлари 
ҳам кўп ўтмай, ўзларини унга шогирд даражасида 
эканликларини эътироф этганлар. Устози Исҳоқ ибн Роҳвайҳ 
Имом Бухорийга болалик чоғида ҳам «Сиз (ҳадис) айтиб 
туринг, бошқалар ёзиб олеин», дер эди. Устози Абдуллоҳ 
ибн Мунир эса «Мен ал-Бухорий шогирдлариданман», деб 
айтган. Замондоши, муҳаддис Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон 
Самарқандий: «Икки харамайнда (Макка ва Мадинада), 
Ҳижозда, Шомда ва Ироқда кўп олимларни кўрдим, лекин 
82 

---

Муҳаммад ибн Исмоилдек (кўп ва саҳиҳ)
х
^
й С
^ ^ о ^ 
кўрмадим. Ул киши биздан кўра билгувчироҚ, фаҚ V 
талабчанрокдир» - деган эди. д
т
о К л 
Унинг шогирдлари ҳам сон-саноқсиз
б у Л Г
^
т
о Л 
муҳаддис Форобий «Биргина «Ал-жомеъ
а с
~
с а Ҳ И Ҳ > > и н Г
 уў^ 
ул зотдан эшитган кишилар саноғи тўқсон
н
^ ^ , 
бўлган», дейди. Агар Бухорийнинг бошқа кию
0 Л
Р ^ ^ 
ул зотдан эшитганлар қўшилса, саноғига етиШ Қ ^ў 
«Ўн саккизга кирганимда (Маккаи мукаррамад^К^ф^ 
ас-саҳобати ва-т-тобеъийн» китобини ездим», Д ___ рР 
Бухорий, шогирди Ибн Абу Хотим билан
с
^
а г
^
л 0
 ^ 
Мадинада Расул алайҳиссаломнинг қабри о ^ 
Тарих»ни битдим». 5еой^ <Ў 
Шогирди Ибн Абу Хотимнинг гувоҳлик о V л ^ 
Бухорий ҳадисларни Басрада яшаганида к^ ^ 9 
бошлаган. Имом Бухорийнинг «Ал-Жомеъ ас-с с$Л$ 
суннийлар томонидан эътироф этилган е ^
о Р
й ^ 0 '
7
' 
(олти ишончли китоб)нинг биринчисидир- ^
а
с , ( / > ) ' 
бошқа асарлари: «Ат-Тарих ал-кабир», «Ат-Тари л ^ 
-Зуафо ас-сағир» («Заиф ҳадислар ҳақида ки*
и а
б у > 
..^-Куно» («Ровийларнинг кунялари»), *
 &Я
^Г ^ 
Муфрад» («Адаб дурдоналари»),
< < А з _ 3 у а
*
0 Т а
ф
С
^ / 
(«Заиф ҳадислар ҳақида катта китоб»), «А
 (
о#/ ў\ 
кабир» («Катта тафсир»), «Биррул -
в о л и д а И Н > а б и р
>>, *Ж 
яхшилик қилиш ҳақида»), «Ал-Жомеъ / ^ ~
К а б а Л
а ? ? ^ 
Муснад ал-кабир», «Асмоу ас-саҳоба» («<-
а
*
й Т
Л ^
7 
исмлари»), «Китоб ал-Ҳиба» («Холис совға ^ ^ 
«Китоб ал-Илал» («Иллатли ҳадислар китоби»), * ^Ж^*. 
Фавойид» («Фойдалар ҳақида»), «Сунан & ^ ЎЛ) 
(«Фақиҳларнинг ҳукмлари»), «Қазоё ас-саҳо ^
 0 
тобеъийн»(«Саҳобаватобеъийнларнингҳукмлари ^ л" ^ 
афъалул-ибоди». .. ^илга^ Л> Я
1
^ 
Бухорий умри давомида ёзиб олган ва еД о ^ ^
 (
У ^ 
ҳадисдан энг ишончли саҳиҳларидан
7 2 7
^
а С И
„
и
й ^ ^ 
«Ал-жомеъ ас-саҳиҳ» китобига киритган. ^У*
0
? Г 
гувоҳлик беришича, 100000 ҳадисни ёд билг 
83 

---

тўпламда расулуллоҳ с.а.в.нинг ҳадиси шарифлари «Иймон», 
«Таҳорат», «Намоз», «Закот», «Ҳаж», «Никоҳ», «Талоқ», 
«Савдо-сотиқ китоби», «Ичимликлар», «Ваколат китоби», 
«Ҳадялар», «Гувоҳликлар китоби», «Сулҳ китоби», «Васият 
китоби», «Дастлабки яратиш» («Оламнинг пайдо бўлиши»), 
«Жиҳод», «Малоикалар ҳақида» каби 100 бобга бўлинган. 
Ҳар бобда мавзуга дойр ҳадиси шарифлар ишончли ровийлар 
исноди (манбаи) билан келтирилади. 
«Ал-жомеъ ас-саҳиҳ» шундай беқиёс маънавий 
хазинаки, унда келтирилган саҳиҳ ҳадислар Қуръони карим 
оятларидан кейин ўз замонасида ва кейинчалик ҳам ислом 
шариати, калом ва фиқҳ илмларида шаръий ҳукмларга асос 
бўлиб хизмат қилган, қилмоқда. «Ал-жомеъ ас-саҳиҳ» 
тўпламидаги баъзи ҳадислар ҳозирги табиатшуносликнинг 
асосини ташкил этган. Масалан, «Сув ҳақидаги ҳикматлар» 
китобида барча ўсимлик ва жонзотлар сувдан пайдо бўлгани 
ҳақида қудсий ҳадис келтирилган. Вақф мулклари, 
меросхўрларнинг ҳақпари, илм-маърифат ўрганиш барча 
мусулмон эркак-аёлларга фарзлиги ҳақидаги ҳадиси 
шарифлар ҳамда муҳим ҳаётий муаммоларда шариат 
ҳукмлари ва қозиларнинг фатволарига манба бўлган. 
«Ал-Адаб ал-муфрад» асарида Бухорий инсон ахлоқи, 
одоби, маънавий камолотига дойр ҳадисларни турли 
мавзулар бўйича тасниф қилган ва зарур изоҳларни берган. 
Бу асарда 1322 та ҳадис ва хабарлар 644 бобда жам қилинган. 
«Адаб дурдоналари» асарининг илк бобларида ота-она 
олдида фарзандлик бурчлари, ота-онани рози қилиш, 
уларнинг ҳақини адо қилиш, ота-она амрига итоат қилиш, 
ота-она мушрик бўлса ҳам уларга яхшилик килиш, уларнинг 
дилини оғритмаслик, ота-она дуоси, қариндош-уруғларга 
меҳр-шафқат, раҳмдиллик, ёш болалар ва аёлларга меҳр-
мурувватли бўлиш, болалар ва катталар аразлашиб, уришиб 
қолганида яраштириб қўйиш, иморат қуриш ва бошқа 
ишларда камтарлик билан иш тутиш, такаббурлик ва 
сўкиниш ҳамда жабр-зулмнинг ёмонлиги, ростгўйлик ва 
ёлғончилик, ҳалол ва ҳаром, савоб ва гуноҳ ишлар, молни 
84 

---

гсжаш ва кўпайтиришнинг яхшилиги каби инсон маънавий 
қастига дойр муҳим муаммолар ҳақида ҳадиси шарифлар 
асосида фикр юритилади. Имом Бухорий ҳаёти давомида 
подир асарлар ёзиш билан бирга жуда кўп ажойиб шогирдлар 
стиштирди. Булар орасида Абу Исо ат-Термизий, Муслим 
ибн Ҳажжож каби буюк муҳаддис ва муфассир алломалар 
бор. У Нишопурда ат-Термизий билан бир жойда яшаб, беш 
и ил давомида илм ва ижодда ҳамкорлик қилди. 
Аллома кейинчалик Самарқанд яқинидаги Хартанг 
қишлоғида қариндошлари ҳузурида яшайди. Шу ерда 62 ёшда 
иафот этади. Имом Бухорийнинг асарлари асрлар давомида 
ва ҳозир ҳам бутун дунёда эҳтиром билан ўрганилмоқца. 
Бу борада, айниқса, мустақиллик улкан имконият-
лар яратди. Мамлакатимизда Ал- Бухорий фаолиятига катта 
эътибор берилди, алломанинг мероси қайта тикланиб, 
асарлари чоп этилмоқца. Унинг буюк меросини ўрганадиган 
«Ал-Бухорий» халқаро жамғармаси фаол иш олиб бормоқца, 
улуғ аждодимиз мақбараси қайта таъмирланиб, муқаддас 
қадамжога айланди.