7-MA‟RUZA
Logopediyaning metodologik asoslari (4 soat).
Reja.
1. Logopediyaning prinsipi va metodlari.
2. Logopediyaning tushunchani darajalash apparati.
Nutk buzilishini urganishda va tuzatishda logopediya nutk va fikrning uzaro
boglikltgt haqidagi anomal bolaning rivojlanishidagi umumiy va maxsus
konuniyatlarning uzaro munosabatlari tugrisidagi nazariy koidalarga, nutk va
faoliyatning xamkorlikda rivojlanish haqidagi ichki va tashki omillarning uzaro
ta‘sir haqidagi, ruxiy rivojlanishning xarakatlantiruvchi kuchlari haqidagi
nazariyaga tayanadi. Shundan kelib chikib, logopediya kuyidagi asosiy
prino‘iplarga tayanadi: sistemalilik, komplekslilik, rivojlanish prino‘ipi, nutk
buzilishining bolani psixik rivojlanishidagi boshka tomonlari bilan uzaro boglik
xolda karab chiqish, faoliyatli yondashuv, ontogenetik prino‘ip,yetiologiya va
mexanizmlarni xisobga olish prino‘ipi, nuqsonli nutkning buzilish alomatlari va
tuzilishini xisobga olish,umumdidaktik va boshka prino‘iplar.
Sistemalilik prino‘ipi til haqida murakkab funksional sistema tugrisidagi
tushunchaga tayanadi. Uning tuzilish komponentlari uzaro chambarchas alokada
buladi. Shu munosabat bilan nutkni, uning rivojlanish jarayonlarini va
buzilishini
tuzatishni
urganish
nutk
kurilish
sistemasining
barcha
komponentlariga, barcha tomonlariga ta‘sir yetishni nazarda tutadi.
Rivojlanish prino‘ipi, shuningdek bolaning yakin rivojlanish doirasidan
urin olgan ma‘lum vazifalar, kiyinchiliklar boskichlarni logopedik ish
jarayoniga ajratishni xam kuzda tutadi.
Nutk
buzilishini
urganish
va
tuzatishda
didaktik
prino‘iplar:
kurgazmalilik, tushunarlilik,onglilik, yakka tartibda yondashish vaboshkalar
muxim urin tutadi.Logopediya fani metodlarini shartli ravishda bir nechta
guruxlarga bulish mumkin:
1.Tashkiliy metodlar: kiyosiy longityudonal, kompeksli
2.Yempirik metodlar: observasion, yekspremental, psixodiagnostik,faoliyatni
shuning bilan bir katorda nutkiy faoliyatni xam tashkil kilishning rpaksimetrik
usullari, biografik metod.
3 Mikdor va sifat analizi bunda olingan ma‘lumotlar YeXM ni kullagan
xoldamashinada ishlab chikariladi.
4.Interpretao‘ion metodlar uslublar urganilayotgan xodisalar urtasidagi
alokalarni nazariy tadkil kilish usullari.
Logoped umumnazariy va maxsus ixtisosli bilimlar sistemasini yegallagan
bulishi kerak. Bu bilimlarning majmui va kengligi unda nuqsonli rivojlanishning
tipologiya va tarkibi, nutkiy nomukammallikning oldini olish va uni bartaraf
yetish usullari haqidagi, ruxiy pedagogik ta‘sir yetish metodlari tugrisidagi
tasavvurlarni shakllantiradi. Logoped nutk buzilishlarini paykab olishi, ularni
tuzatish va bartaraf yetish usul xamda metodlarini yegallagan bulishi, bunday
nuqsonlarni oldini olishga doir profilaktik ishlarni yulga kuyishi, nutki
zaiflashgan bolalarni maktabgacha tarbiya yoshida xam, maktab yoshida xam
ona tili buyicha ukitishning maxsus metodlarini kullay olishi, gayritabiiy nutkli
bolalarning muxim psixik xususiyatlarini bilishi, ularni tarbiyalash usul xamda
metodlarini yegallagn bulishi, ulardagi oliy miya kobigi faoliyatini tuzatish va
rivojlantirish uslublaridan kullay olishi kerak. Logopedning ixtisosi buyicha
chukur bilimga yegaligi dasturlarni, maktab darsliklarini, logopediya buyicha
kullanmalarni bilishni uz ichiga oladi.
Bolalarni ukitish, tarbiyalash va ularning buzilgan nutklari yuzasidan olib
boriladigan ishlarning samaradorligiga yerishish uchun logopedning shaxsi
birinchi darajali axamiyat kasb yetadi.U kuyidagi asosiy sifatlarni uzida
namoyon yetadi:kasbiga kizikishlik, bolalarni sevish,uziga va atrofdagilarga
talabchanlik, pedagogik xayol vakuzatuvchanlik, saxiylilik, kamtarinlik,
mas‘uliyatlilik, suzda va amalda kat‘iylik,izchillik.
Logoped ilgor tajribalarini umumlashtirib bolalarning nutkini tuzatishning
yeng yaxshi vositalari buyicha izlanish olib borishi kerak. U yegallab olishi
lozim bo‘lgan malakalar keng va turlichadir: ukuv-bilish, ukuv-tashkiliy, ukuv-
pedagogik. Bundan tashkari logopedning ishi deontologiya prino‘iplariga kat‘iy
amal kilishga asoslanishi kerak. Pedagogik deontologiya pedagogik yetika va
yestetika, pedagoglik burchi va pedagoglik odobi haqidagi ta‘limotlarni uz
ichiga oladi. Unga amal kilishda pedagogdan, logopeddan nutkida kamchiligi
bor bolaning ota-onalari psixologiyasini tushunishi va ulur bilan bir katorda
kaygurishi talab kilinadi.Logoped juda sabotli, tadbirkor va xayrixox, nutki
buzilgan shaxsga va uning ota-onalariga vrachning bemorga va uning yakin
kishilariga muomalasi kabi munosabatda bulishi, nutk buzilishlarining og‘ir
jixatlari va muximi mexanizmlarni aniklashda, ular haqida oldindan ma‘lumotlar
tuplashda yextiyotkorlik kilish, nutk buzilishlarining tashki kurinishini ular
moxiyatini xisobga olishi kerak. Logoped va bolalar muassasi shifokori, logoped
va tarbiyachi, logoped vapedagog urtasida urnatiladigan uzaro tugri
munosabatlar pedagogik deontologiyaning muxim sharti bulib xisoblanadi. Xar
kanday fanning ajralib chiqishi va mavjudligining majburiy sharti undagi uz
tushunchani darajalash apparatining mavjudligidir.
Logopediyada nutk normalari va uning buzilish tushunchasini farklash
muximdir. Nutk normasi deganda nutk faoliyati jarayonidagi til ishlatilishining
umumiy kabul kilingan variantlari tushuniladi. Nutkning normal faoliyati
xolatida uning psixofiziologik mexanizmlari saklangan buladi. Nutk buzilishlari
gapiruvchi shaxsning ma‘lum til muxitida kabul kilingan, nutk faoliyati normal
xolda ishlayotgan psixofiziologik mexanizmlarning zaiflashuviga boglik xolda
til normalaridan chetlashuvi bilan belgilanadi.
Nutk buzilishlari kuyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:
1.Suzlovchining yoshiga nomuvofiklik xususiyati.
2.Shevachilik, nutkiy savodsizlik, til bilmaslikning ifodasi bulmagan
xususiyatlar.
3.Nutkning psixofiziologik mexanizmlaridagi chetlashish bilan boglik bo‘lgan
xususiyatlar.
4.Uz-uzidan yukolmaydigan, balki mustaxkamlanadigan barkaror xususiyatlar.
5.Nutk buzilishining xarakteriga boglik xolda anik logopedik ta‘sir yetishni talab
kiluvchi xususiyatlar.
6.Bolaning keyingi psixik rivojlanishiga tez-tez salbiy ta‘sir utkazadigan
xususiyatlar.
Nutkning tulik rivojlanmaganligi va nutk buzilishi tushunchalari bir-
biridanfark kiladi. Tulik rivojlanmagan nutkda u yoki bu nutk a‘zolari ishi yoki
umuman nutk sistemasi sifat jixatidan yeng past darajada shakllangan buladi.
Nutkning buzilishi nutk faoliyati mexanizmlarining nutk faoliyati
mexanizmlarining ishlashi jarayonida buzilishdan, normadan olishdan iborat
buladi. Nutkning tulik rivojlanmay kolishi deganda xozirgi logopediyada nutkiy
notekislikning shunday turli shaqli tushuniladiki, unda barcha nutk
komponentlarining shakllanishi buzilgan buladi. Shunday kilib, nutk
rivojlanishining buzilishi va nutk rivojlanishining tuxtab kolish tushunchalari
bir-biridan
farklanadi.
Nutk ontogenezi
jarayonini
kursatuvchi
nutk
rivojlanishining buzilishidan farklirok, nutk rivojlanishining tuxtab kolishi, bu
sur‘atning sekinlashuvini bildiradi.
Nutkning buzilishi alomati bu nutkiy faoliyatning kandaydir buzilish
belgisidir. Nutkiy buzilish alomati bu nutkiy faoliyat buzilishining belgilari
majmuidir. Nutk buzilishi mexanizmlari deganda nutkiy faoliyat buzilishining
paydo bulishi va rivojlanishining shart kilib kuyuvchi jarayon va
operao‘iyalarning bajarilishidan chetlashish xarakteri tushuniladi. Nutk
buzilishining potoinezi bu nutkiy faoliyatda buzilishlarning paydo bulishi va
rivojlanishiga sabab buluvchi potologik mexanizmdir.Nutkiy nuqson deganda
ma‘lum nutk buzilishining nutkiy va nutksiz alomatlari xamda ularing boglanish
xarakteri majmui tushuniladi. Nutk buzilishlarini bartaraf yetishda shunday
tushunchalar kullaniladi: logopedik ta‘sir yetish, tuzatish urnini tuzatish,
rivojlantirsh, ukitish,tarbiyalash,kayta tarbiyalash, tuzatish-tarbiyalash orkali
ukitish va boshkalar. Logopedik ta‘sir nutkiy faoliyat buzilishini tuzatish, nutki
buzilgan bolani tarbiyalash va rivojlantirishga yunaltirlgan jarayonni uz ichiga
oladi. Nutk buzilishini tuzatish- nutk buzilishi alomatini tugrilash yoki
yengillashtirshdir. Kompensao‘iya organizmning kandaydir xarakatlarining
yukolishi yoki buzilishi xollaridagi psixologik funksiyalarni kayta kurishning
kup kirrali, murakkab jarayonini namoyon kiladi. Tulik shakllanmagan va
buzilgan nutkli xamda nutksiz xarakatlarning rivojalanishi va tiklanishi
logopedik ta‘sir yetishning maxsus sistemasidan kullanish asosida amalga
oshadi. Bu jarayonda kompensao‘iya shakllanadi. Ukitish ikki tomonlama
boshkariladigan jarayondir. U bolalarning bilim, malaka va kunikmalarni
uzlashtirish borasidagi faol bilim faoliyatini, bu faoliyat ustidan pedagogik
raxbarlikni amalga oshirishni uz ichiga oladi. Ukitish jarayoni uzviy birlikdagi
ta‘lim berish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini bajaradi.
Tarbiyalash jamiyat yextiyojlariga muvofik ravishda shaxsning yoki uning
aloxida sifatlarining shakllanish jarayonini maksadga yunaltirilgan xolda
uzluksiz, tashkiliy tarzda boshkarish demakdir.
Kayta tarbiyalash jarayonida nutkiy faoliyati buzilgan kishilarning uziga
xos muxim xususiyatlarini tuzatish ishlarini amalga oshiriladi. Logopedik ta‘sir
nutk buzilishlarini bartarf yetishga, tugrilashga xam, nutksiz buzilishlarning
salbiy alomatlarini yukotishga xam karatilgan bulishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |