Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

Annotation. This article discusses the problems of imitation words in modern Uzbek 

linguistics. The study also uses the method of linguostatistics in the study of imitation words. 

It  examines  the  linguistic  statistics  of  imitation  and  figurative  words  in  the  "Explanatory 

Dictionary of the Uzbek language". 

Keywords: linguistics, imitation, diachronic, synchronic, problem, phrase, image, image, 

independent phrase, research. 

 

 

Barchaga  ma’lumki,  oʻzbek  tilshunosligida  taqlid  soʻzlar  diaxronik  va 

sinxronik  tomondan  taraqqiy  etib  kelmoqda.  Shunday  boʻlishiga  qaramay 

taqlid soʻzlarni oʻrganishning oʻziga yarasha muammolari mavjud: Quyida bu 

boradagi fikrlar tarqoqligiga e’tibor qaratamiz: 

Miraziz  Mirtojiyevning  “Hozirgi  oʻzbek  tili”  oʻquv  qoʻllanmasida  taqlid 

soʻzlar  ikkiga  ajratilgan:  a)tovushga  taqlid  soʻz;  b)holatga  taqlid  soʻz;[1.136-

bet] 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

11 

A.Nurmonov  taqlid  soʻzlarga  quyidagicha  yondashadi:  “…oʻzbek  tilida 

taqlid  soʻzlar  alohida  soʻz  turkumi  hisoblanadi,  ularning  tovushga  taqlid  va 

obrazga, tasvirga taqlid soʻzlar kabi turlari mavjud…”;[2.III jild] 

D.  Lutfullayeva,  R.  Davlatova,  M.Saparniyozovalarning  “Hozirgi  oʻzbek 

adabiy tili” kitobida taqlid soʻzlarni ikkiga: tovushga taqlid va obrazga taqlid 

soʻzlar deb ajratilgan;[3.II qism] 

R.Sayfullayeva,  B.Mengliyev,  G.Boqiyeva,  M.Qurbonova,  Z.Yunusova, 

M.Abuzalovalarning  “Hozirgi  oʻzbek  adabiy  tili”  kitobida  taqlid  soʻzlarni 

mustaqil soʻz turkumi sifatida ifodalab, uni ikki turi: tovushga taqlid va holatga 

taqlid turini ajratishadi;[4.257-bet] 

Shavkat  Rahmatullayevning  “Hozirgi  adabiy  oʻzbek  tili”  kitobida  ham 

taqlid  soʻzlarni  mustaqil  soʻz  turkumi  sifatida  koʻrsatiladi.  Va  uning  nomini 

tasvir soʻz turkumi deb ifodalanadi.[5.178-bet] Aynan tasvir soʻz deb atalishi 

R.Qoʻngʻurovning dessertatsiyasida ham koʻrsatilgan edi.  

Bu  kabi  misollar  juda  koʻp.  Taqlid  soʻzlarni  tadqiq  eta  turib,  “Oʻzbek 

tilining izohli lugʻati”ga ham murojaat qildik. 1-2-3-tomda taqlid soʻzlar ikkiga: 

taqlid  soʻzlar  va  tasvir  soʻzlarga  ajratilgan,  4-5-tomlarda  taqlid  soʻzlar 

ajratilmay taqlid soʻzlar nomi ostida birlashtirilgan. Taqlid soʻzlarni tadqiq etib, 

oʻrganishimiz  natijasida  biz  ham  oʻz  ilmiy  qarashimizga  ega  boʻldik.  Taqlid 

soʻzlarni ikkiga boʻldik: taqlid soʻzlar va tasvir soʻzlar. 

Taqlid soʻzlar – tovushga taqlidni ifodalovchi birliklar. Ularga qur-qur, 

paq-paq, ang-ang, aka-bang va hokazolar kiradi. 

Tasvir soʻzlar – obrazga, tasvirga, holatga taqlidni ifodalovchi birliklar. 

Tasvir soʻzlar  deyishimizga  sabab,  chunki  bu  birliklarda  tasvirlash  mavjud. 

Ularga milt-milt, jaraq-jaraq, dirk va hokazolar kiradi. 

Taqlid  soʻzlarni  tadqiq  etishda  eng  ahamiyatli  metod  lingvostatistik 

metoddir. Lingvostatistika – tilshunoslikni oʻrganishda ahamiyatli. Shu oʻrinda 

“lingvostatistika” terminiga izoh bersak. Har bir sohada bu sohaning rivojini, 

yutuq  va  kamchiligini  koʻrsatib  turadigan  statistik  koʻrsatkich  mavjud. 

Masalan, tibbiyot sohasida biror kasallik yuzasidan aholining chalinishi foiz va 

---

 

12 

raqamlarda aks ettiriladi. Bu statistika deb yuritiladi. Ya’ni tibbiyot xodimlari 

nutqida  statistikaga  koʻra shu  kasallik bilan ogʻrigan bemorlar soni 

Oʻzbekistonda  shunchani,  dunyo  davlatlarida  shunchani  tashkil  etadi,  degan 

gaplarni  koʻp  eshitamiz.  Mana  shunga  oʻxshagan  ma’lumotlarni  har  sohada 

uchratamiz,  bu  statistikaning  keng  jabhali  ekanligini,  har  sohada  oʻziga  xos 

koʻrinish hosil qilishini koʻrsatadi. Har bir sohaning statistik metodi boʻlgani 

kabi tilshunoslikda ham statistik metod mavjud. Bu metod tilshunoslik bilan 

bevosita aloqador boʻlganligi sababli “lingvo + statistika” kompozitsiyasi bilan 

nomlanadi.  

Lingvostatistika tilshunoslikda yangi sohalardan biri boʻlib, u kompyuter 

yordamida  amalga  oshiriladigan  metod  hisoblanadi.  Oʻzbek  tilida  faol 

qoʻllaniluvchi  taqlid  soʻzlarning  miqdorini  aynan  lingvostatistik  metod 

yordamida  aniqlaymiz.  “Oʻzbek  tilining  izohli  lugʻati”da  oʻzbek  tilida  faol 

qoʻllaniluvchi taqlid soʻzlar keltirilgan. Ularning miqdori 250 ta. Bundan 218 

tasi taqlid soʻzlar, 32 tasi tasvir soʻzlar. Ularni quyidagi formula yordamida foiz 

koʻrsatkichlari aniqlanadi: 

 

 

 

 

100 – (((A-M) / A) * 100) 

Bunda  A  –  aniq  miqdorni  ifodalovchi  birliklarning  chastotasi,  M  – 

mavhum,  aniqlanayotgan  miqdorni  ifodalovchi  birliklar  chastotasi.  Yoki 

quyidagi formula yordamida ham aniqlash mumkin:  

n * 100 / U 

Bunda n – noma’lum miqdor, U – umumiy miqdor chastotasi 

“Oʻzbek  tilining  izohli  lugʻati”da  “a”  harfi  bilan  boshlanuvchi  taqlid  va 

tasvir soʻzlarning umumiy miqdori 5 ta. Buni quyidagi jadval yordamida ham 

koʻrishimiz mumkin: