22
Derivatsiya nazariyasi Praga tilshunoslik maktabining yirik
namoyondalaridan biri Yaji Kurilovich tomonidan ilmiy asoslab berilgan. Uning
1936- yilda fransuz tilida chop etilgan “Leksik derivatsiyava sintaktik
derivatsiya” nomli maqolasida derivatsiyaning yangi turi “sintaktik
derivatsiya” turi birinchi bor qoʻllanildi.
Leksik derivatsiya - soʻz yasalishiga taalluqli boʻlsa, sintaktik derivatsiya
- soʻz birikmasi, gap va matnga taalluqlidir. Demak, derivatsiya keng qamrovli
tushunchadir. Biz soʻz birikmasi derivatsiyasiga toʻxtalamiz.
Ma‘lumki, soʻzlarning oʻzaro sintaktik munosabatga kirishuvi masalasi
azaldan tilshunoslarni qiziqtirib keladi. Ammo shuni ta‘kidlab oʻtish joizki,
mazkur masala hind - ovropa tillarining boshqalaridan farqli oʻlaroq rus tili
materiallari asosida ancha mukammal oʻrganilgan. M.V. Lamonosovning
“Rossiya grammatikasi” asarida fikrning ifoda etilishi uchun mustaqil
soʻzlarning munosabatga kirishuvi va shuning uchun sintaksisning asosiy
vazifasi soʻz turkumlarining oʻzaro munosabatini oʻrganishdan iborat boʻlishi
ta‘kidlangan. Bunga Peshkovskiyning quyidagi birgina fikri ham dalil boʻla
oladi. “Soʻz birikmasi ikki yoki bir necha soʻzning nutqda mazmunga koʻra
birikuvidir”
Biz yana bir muhim jihatga e‘tibor berishimiz kerak. Bu birikma va soʻz
birikmasi terminidir. M. K. Sharipov bu jihatni farqlash kerak deydi. Soʻzlarning
birikuvi yoki “birikma” iboralari juda keng ma’noda tushiniladi. Har qanday
soʻzlarning leksik va grammatik aloqaga kirishuvidan birikma hosil boʻladi.
Rohatbaxsh - qoʻshma soʻz;
Rohatbaxsh va salqin - ikki teng soʻz birikmasi;
Bahor keldi - gap;
Koʻngliga tugib qoʻymoq - ibora;
Salqin havo - soʻz birikmasi;
Soʻz birikmasi va birikma terminlarini farqlash va chegaralash zarur.
"Birikma" keng ma’noni - har qanday ikki yoki undan ortiq soʻzlarning
soʻzlarning leksik -sematik va grammatik aloqaga kirishuvidan paydo boʻlgan
23
butunlikni bildiradi. Lekin barcha birikmalar bir xil emas. Ularning tuzilishi,
komponentlarlarining oʻzaro munosabati, gapda bajargan vazifasi, spesifikasi
va h.k xususiyatlariga koʻra bir-biridan farqlidir. Shuning uchun "birikma" keng
ma'noda, "soʻz birikmasi" birikma termini ichiga kiruvchi tushunchadir.
Soʻz birikmalari predikativ va nopredikativlik aloqasiga koʻra farqlanadi.
Buni daniyalik tilshunoslar yunksiya va neksusnazaryasi deb yuritishadi.
Yunksiya - nopredikativlik, ya’ni soʻz birikmalari;
Neksus - predikativlik (ega va kesim munosabati)
Soʻz birikmasi oʻz - oʻzicha xabar ohangiga ega boʻlolmaydi. Uning
ma’nosi ega, kesim va ular bilan gapning boshqa boʻlaklari orasidagi
munosabat orqali yuzaga chiqadi. Soʻz birikmalari oʻzbek tilida ikki usulda
shakllanishi koʻrsatiladi.
1. Sintetik (egalik, kelishik qoʻshimchalari va predikativlikka
asoslangan)
Kitobni oʻqimoq, bogʻda ishlamoq
2. Analitik (soʻz birikmasi yordamchi soʻzlarga, ohang va soʻz tartibiga
asoslanadi).
Ukam uchun oldim, chiroyli koʻylak
A. Gʻulomov va M. Asqarovalarning “Sitaksis” nomli kitobida soʻz
birikmalari mustaqil sintetik birlik sifatida talqin etilgan. Ularning nominativ
funksiyasi, bu jihatdan soʻzga yaqin turishi va turgʻun birikmalardan farqi
keltirilgan. Derivatsiyaning har qanday turi leksik, semantik, sintaktik tahlil
etiladi va quyidagi terminlardan foydalaniladi. Bular operator, operand va
Do'stlaringiz bilan baham: