Bilim va boylik goʻyoki atirgul va nargis kabi
Gullamaydi gar tursalar yonma yon.
Kimdaki boylik bisyor, uning bilimi yoʻqdir,
Kimdaki bilim boʻlsa - boyligi yoʻq hisobi.
Qadimiy turkiy she'riyatda tilga olingan ushbu muammo - bilim va
boylikning bir-biriga zidligi toʻgʻrisidagi tushuncha oʻsha davr uchun dolzarb
ahamiyatga ega boʻlgan. Bu masala sharhi oʻrta asrlardagi koʻplab shoirlar,
olimlar, mutafakkirlar merosida uchraydi. Ayni paytda u turkiy til va
adabiyotining asoschisi - Mahmud Qoshgʻariy asarlarida alohida oʻrin egallaydi.
Mahmud Qoshgʻariy voqelikni jonli boʻ yoklarda aks ettiradi, unumli hayot
kechirish, insofli boʻlish, ilm egallash, barcha quvonchlardan bahramand
boʻlishga da'vat etadi. "Devonu lugʻatit turk" nihoyatda yuksak tarixiy va badiiy
929
ahamiyatga ega, ayni paytda u turkiy xalqlar va umuman turkiy olamning
ijtimoiy-ma'naviy hayotiga kuchli ta'sir koʻrsatdi.
Tarixiy va tarixiy-adabiy manbalarda Mahmud Qoshgʻariy hayoti haqida
nihoyatda kam ma'lumot saqlanib qolgan. Ma'lumki, u 1008-yilning boshida
Qoshgʻar shahri yaqinidagi Opal qishlogʻida tugʻilgan. 1105-yilda 97 yoshida
olamdan oʻtgach, Opalda dafn etilgan. Maqbarasi Muqaddas ustoz sagʻanasi,
deya nom olgan boʻlib, unga behisob ziyoratchilar tashrif buyurishadi va
mutafakkir xoki oldida bosh egishadi.
Koshg‘ariy asari, o‘zi ta’kidlashicha, “… oldin hech kim tuzmagan va hech
kimga ma’lum bo‘lmagan alohida bir tartibda” tuzilgan. Unda ko‘p
shevashunoslikka oid qiyosiy qoidalar, grammatik, morfologik, leksik,
semantik alomatlar ko‘rsatilgan. Asar foydalanuvchilarga osonlik tug‘dirish
uchun sodda yozilgan. Unda qadim turk alifbosi, fonetik qonuniyatlar va
orfografik qoidalar puxta tushuntirib berilgan. Lug‘atda turkiy so‘z tuzilishi
an’analari, jumladan so‘z tartibi, fe’l shakllari, so‘z etimologiyasiga oid fikrlar
bayon etilgan. Muallif ko‘rsatishicha, kitob bo‘limdan, muqaddima va
xulosadan iborat. Har bir bo‘limda ot-ism so‘zlar, fe’llar qulaylik uchun alohida
ajratib berilgan. Asarda 7500 dan oshiq turkiy so‘z va iboralar izohlangan.
“Devonu lug‘atit turk” ham adabiy til, ham asosiy turkiy shevalarni qamrab
olgan bo‘lib, undagi adabiy til, sheva unsurlari nisbati o‘rtacha adabiy tildagi
10–12 so‘zga, shevaga oid bir so‘zga to‘g‘ri keladi, ya’ni umumturkiy adabiy
tilga ayricha ahamiyat ajratilgan. Bu holat o‘sha davr islom mintaqasida turkiy
adabiy til qancha keng tarqalgani va mustahkam mavqega ega bo‘lganini
tasdiqlovchi qat’iy dalildir.
Lug‘atda yuzlab kishi ismlari, shahar va qishloq, o‘lka nomlari, daryo,
tog‘, yaylov, vodiy, dara, yo‘l, dovon, ko‘l, soy kabi geografik atamalar, turli
qabila, urug‘, elat, sayyora, yulduzlar, fasllar tilga olinadi. Asarga Mahmud
Qoshg‘ariy tuzgan dunyo xaritasi, dunyoning doira shaklidagi tasviri ham ilova
qilingan. Uning markazida Markaziy Osiyo joylashgan. XI asr geografiya
930
ilmining namunasi bo‘lmish bu xarita Qoshg‘ariyning qomusiy olimligining
dalilidir.
Mahmud Qoshgʻariy butun Sharqqa mashhur boʻlgan Soʻngra
madrasasida tahsil olib uni taxminan 1055-yilda tamomladi. Soʻngra oʻqishini
Buxoro va Nishopurda davom ettirdi. Tahsil davrida falsafa, mantiq, adabiyot,
huquqshunoslik, tarix, ilohiyot, matematika, astronomiya, tibbiyot fanlarini
puxta oʻzlashtirdi. Turkiy tildan tashqari arab va fors tillarini mukammal
egalladi, ularning grammatikasidan xabardor boʻldi va haqiqiy qomusiy bilim
sohibiga aylandi. "Devonu lugʻatit turk" asarini yaratish uchun Mahmud
Qoshgʻariy turkiy qabilalar yashaydigan koʻplab shaharlar va qishloqlarni kezib
chiqqan. 14 yillik (taxminan 1057-yildan 1071-yilgacha) safari davomida keng
koʻlamli tarixiy materiallarni toʻpladi. Buyuk olim oʻz kitobida 6800 dan ziyod
turkiy soʻzni guruhlashtirdi, (110 hudud, koʻl va daryo, 40 elat va qabila
nomlari), turkiy tilda izohlar keltirdi. Kitobdan 242 ta she’r, 262 ta maqol va
matal oʻrin olgan. Hayratlanarlisi shundaki, u qoʻllagan 875 ta soʻz, 60 ta maqol
va matal biron-bir oʻzgarishsiz zamonaviy turkiy tilimizga kirib kelgan.
Ushbu asar ilk filologik tadqiqot va turkiy soʻzlar etimologiyasi
keltirilgan birinchi qiyosiy lugʻatdir. Ayni paytda bu asarni faqat lugʻat deb
hisoblash notoʻgʻri, unda Markaziy Osiyo xalqlarining xalq ogʻzaki ijodi
namunalariga xos koʻplab noyob ma'lumotlarni kuzatamiz.
Kirish soʻzida Mahmud Qoshgʻariy shunday yozadi: “Men Falak turkiylar
zaminida davlat yaratganini koʻrdim. Falak bu xalqlarni “turkiy” deya atadi va
ularni davlat boshqaruviga qoʻydi. Hukmdorlar turkiylar edi va hokimiyat
ularning qoʻlida edi, ular odamlarni boshqardi. Odamlar oʻz hukmdorlarining
adolatli ishlarini qoʻllab-quvvatlardi, ular bilan yonma-yon kurashar edi va
turkiylar yomon ishlardan saqlanishga qodir edi. Turkiylardan saqlanish uchun
har bir oqil kishi ularga ergashmoqqa intilardi. Turkiylar qoʻllab-quvvatlashlari
uchun ularning tilida soʻzlamoq kerak”. Ushbu fikrlar XI asrda tashkil topgan
Qoraxoniylar davlati toʻgʻrisida aytilgan edi. Chindan ham “Devonu lugʻatit
931
turk” qomusiy asardir. U turkiy islomiy madaniyatni yanada boyitib, yuksak
pogʻonaga koʻtardi.
Mahmud Qoshgʻariy qonun va tartibga rioya qilishga da’vat etish bilan birga
hayotni bebaho ne'mat sifatida qadrlashni uqtirdi, qayta-qayta ilmni ulugʻladi.
Bir soʻz bilan aytganda “Devonu lugʻatit turk” butun ma'naviy badiiy
xususiyatlari bilan betakror obidaga, turkiy xalqlar tarixi toʻgʻrisidagi dostonga
aylandi.
Asar bosh gʻoyasi bitta falsafiy fikrga yoʻnaltirilgan. Olim yurtni ulugʻlash,
turkiy xalqlarni birlashtirish, ijtimoiy adolat tamoyillarini qaror toptirish
muhimligini ta'kidlaydi. 700 sahifadan iborat "Devoni lugʻatit turk" asari jahon
madaniyati va ilm-fani rivojiga ulkan hissa qoʻshgan xisoblanadi.
Qoʻlyozmaning yagona va eng qadimgi nusxasi 1226-yilga oid boʻlib, Turkiya
Milliy kutubxonasida saqlanadi. Mahmud Qoshgʻariy shuni isbotladiki, turkiy
tilning ahamiyati arab tilinikidan kam emas. Til va adabiyotning qadimiy
obidasi – “Devonu lugʻatit turk” yaratilganidan buyon oʻn asrdan oshiq vaqt
oʻtdi. U hamon turkiy xalqlar tarixini oʻrganishda betakror manba hisoblanadi.
Buyuk olim, turkiy leksikograf, grammatist va dialektolog Mahmud Qoshgʻariy
nomi turkiy xalqlar tarixiga qiziquvchi barcha insonlar uchun qadrlidir.
Koʻramizki, Mahmud Qoshgʻariy oʻz davridan oʻzib ketgan qomusiy bilim va
iqtidorga ega inson boʻlgan, dunyoda oʻxshashi yoʻq nodir lugʻat yaratgan.
Zamonaviy turkologiyani bu asarsiz tasavvur etish mushkul. Oʻziga xos
xususiyati shu bilan izohlanadiki, u birinchi tarixiy-qiyosiy tadqiqotdir. Jahon
kitobxonlari hamon bu asarga katta qiziqish bilan qarashadi. Uning toʻliq
tarjimasi Turkiyada amalga oshirilgan. Ayni paytda asar ingliz, nemis, frantsuz,
uygʻur, qozoq, ozarbayjon, turkman, oʻzbek va rus tillariga oʻgirilgan.
Materiallarining koʻp qismi Germaniyada bosilgan qadimiy turk tillari lugʻatida
foydalanilgan. Oʻtgan asrda chop etilgan “Qadimiy turkiy lugʻat” asari katta
shuhrat qozongan boʻlib, unga “Devonu lugʻatit turk” asari asos boʻlib xizmat
qilgan. Oʻzbekistonda Mahmud Qoshgʻariyning ijodiy merosi mufassal oʻrganib
kelinmoqda. Xususan, Respublika Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti
932
olimlari "Devonu lugʻatit turk" asariga tayangan holda quyidagi qimmatli
ma’lumotlarni toʻplashdi:
Do'stlaringiz bilan baham: |