Namangan davlat universiteti xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi

Dayren  konferensiyasi.  Amerika  Yaponiyaning  Sharqiy  Sibirdagi 
harakatini  shubha  bilan  kuzatardi.  1920-  yilning  aprelda  u  yerda  barcha  chet  el 
qurolli  kuchlarini  evakuvatsiya  qilish  rejalashtirilgan  edi.  Biroq,  Yaponiya 
boshqacha  qaror  qildi.  Amerika  desantlari  Vladivostokdan  chiqib  ketishi  bilan,  5 
aprel  kuni  kechasi  Yaponiya  qo’qqisdan  Primoriyadagi  rus  garnizonlariga  hujum 
qilib,  u  yerlarni  bosib  oldi.  1921-  yil  iyulda  UShR  (Uzoq  Sharq  Respublikasi)ga 
Ebbot  boshchiligidagi  Amerika  missiyasi  yo’l  oldi.  Tez  orada  Chitada  ham 
norasmiy Amerika diplomatik vakili paydo bo’ldi. 
Yaponiya 
Sharqiy 
Sibirdagi 
xatti-harakatlari 
uchun 
Vashington 
konferensiyasida  ochiq  ayblanishdan  qo’rqib,  raqiblaridan  o’tib  ketishga  qaror 

---

155 
qildi.  Smitni  Chitaga  kelganligidan  xavotirga  tushib,  Yaponiya  kechasi  UShR 
vakiliga ikkala davlatlar o’rtasida yaxshi aloqalar o’rnatishni taklif etdi. Shu bilan 
bu kelishuv sir bo’lib qolishi shartini qo’ydi. 
1921-  yil  26-  avgustda  Dayrenda  muzokaralar  boshlandi.  E.  N.  Petrov 
boshchiligidagi  UShR  delegatsiyasi  Yaponiyadan  darhol  yapon  askarlarini 
evokuatsiya qilishni talab qildi. Uzoq muzokaralar boshlandi. 
1921-  yil  oktabrda  yapon  delegatsiyasi  UShR  vakillariga  ultimatum 
ko’rinishidagi  talabni  qo’ydi.  U  17  ta  punkt  va  yashirin  3  ta  banddan  iborat  edi. 
Uni  qabul  qilish  UShR  Yapon  davlatidan  iqtisodiy  va  siyosiy  qaramlikkka  tushib 
qolish  degani  edi.  15  ta  punktda  Yaponiyaga  Shimoliy  Saxalinni  15  yilga  ijaraga 
berish ham talab qilingan edi. 
Yashirin  punktlarda  Yapon  hukumati  Uzoq  Sharqdan  o’zining  qurolli 
kuchlarini  o’zi  xohlagan  paytda  olishi  ko’rsatilgan  edi.  UShR  delegatlari  bunday 
talablarni 
qabul 
qilishdan 
bosh 
tortdi. 
Biroq, 
Yaponiya 
Vashington 
konferensiyasida  UShR  bilan  ularning  o’zlarining  aybi  bilan  aloqalarni  yaxshilay 
olmayotganligini  bahona  qilishini  xohlamasdan,  UShR  muzokaralarni  davom 
ettirdi.  Vashington  konferensiyasi  ochilganda  Dayren  konferensiyasi  davom 
etayotgan edi. 
1921-  yil  12-  noyabrda  dengiz  qurolli  kuchlari  masalasida  Vashington 
konferensiyasi  ochildi.  Vashington  yig’ilishlari  ochiq  va  ommaviy  deb  e’lon 
qilindi.  Delegatlarni  har  bir  chiqishi  shu  zahoti  gazetada  chop  etilardi.  AQShni 
delegati  sifatida  Yuz  ishtirok  etdi.  AQSh  konferensiyada  Yuz  davlat  sekretarligi 
tomonidan  delegatsiya  etib  namoyish  qilingan  hamda  konferensiya  raisi  etib 
tanlangan. 
Ingliz  delegatsiyasi  Balfur  tomonidan  boshqarildi.  Dominionlar  va 
Hindiston  mustaqil  vakillikka ega bo’lgan, shuning  uchun  ham  konferensiyada 14 
davlat mavjud bo’lgan. 
Fransiya  delegatsiyasini  primer-vazir  Brian  boshqargan.  Anjumanning 
birinchi  majlisidayoq  mojaro  yuz  berdi.  Brianning  joyi  stol  markazidan  bo’lmadi, 
markaziy  joylar  amerikaliklar  va  inglizlar  tomonidan  band  etilgandi.  Shuning 

---

156 
uchun  stolning  chetrog’ida  o’tirishiga  to’g’ri  keldi.  Majlisning  oxirida  ingliz 
elchisini  uzoqroqqa  o’tqazib,  o’rniga  Brianni  o’tqazishdi.  Fransuz  delegatlari 
hayratda  qolishdi,  ular  ushbu  mojaroda  Fransiya  obro’sini  pasayishini  haqqoniy 
ko’rishdi.  Yuz  birinchi  orator  bo’lib  chiqdi.  U  anjumanda  Amerika  vakilligi 
nomidan  yuqori  qudratli  harbiy  kemalar  qurilishini  to’xtatish,  tizimdan  eski 
kemalarni  ma’lum  miqdorini  chiqarib  tashlash  va  ularning  chiziqli  kemalariga 
ma’lum bir tonnaj tashkil qilish taklifini kiritdi. 
Yuz  kelishuv  imzolangandan  so’ng  10  yil  davomida  chiziqli  kemalar 
qurmaslikni,  qurilsa  ham  buzilganlar  o’rnigagina  qurilishini,  Angliyaning  yirik 
floti  uchun  500  ming,  Amerika  uchun  500  ming,  Yaponiya  uchun  300  ming 
umumiy  tonnaj  belgilash  taklifini  kiritdi.  Har  bir  yangi  linkor  (kema)  35  ming 
tonnajdan oshmasligi kerak. yengil kemalar tonnaji Angliya va Amerika uchun 450 
mingdan, Yaponiya uchun 270 ming belgilandi. Va nihoyat suvosti kemalari uchun 
tonnaj  Amerika  va  Angliya  uchun  90  mingdan,  Yaponiya  uchun  40  ming  deb 
aniqlandi.  Amerikaliklarning  taklifini  asosiy  maqsadi  ravshan  edi:  Angliyaning 
harbiy dengiz qudratidan o’zib ketish maqsadida boshqa dengiz davlatlarini flotini 
tonnajini ko’tarishga kirishdi. 
Yuzning talabiga ko’ra, Angliya 3 oy davomida kelishuvga binoan, chiziqli 
kema  qurilishini  to’xtatishi,  tizimda  19  tani  chiqarib,  22  tasini  olib  qolishi  kerak 
edi.  Amerika  qurilishni  to’xtatib,  tizimdan  30  ta  kemani  chiqarib,  18  tasini 
qoldirishi kerak edi, Yaponiya esa 8 ta kema qurilishini rad etib, 7 ta yangi linkorni 
10 ta eski kemani yo’q qilishi va yirik kemalar sonini 10 taga yetkazishi kerak edi. 
Yuzning bu chiqishi sensatsiya bo’ldi. Guvohlarning birini aytishicha, Yuz 
Angliyaning  “Qirol  Georg  V”ga  o’xshagan  kemalar  qurilishini  to’xtatishi  kerak 
degan paytda ingliz admirali Bitti o’zini yo’qotib qo’ydi. 
15- noyabrda navbatdagi  majlisda Balfur Angliya Yuz talab va takliflariga 
roziligini  bildirdi.  Majlis  yakunida  Balfur  Loyd  Jorjning  Yuzga  maqtovlarini 
eshittirdi.  Ingliz  vakilligi  Amerika  loyihasini  qo’llab-quvvatlashga  qaror  qilganini 
tushunish  qiyin  emas  edi.  Buyuk  Britaniya  jahon  urushi  vaqtida  davlatdan  ulkan 
xarajat  talab  qilib,  ulkan  harbiy  flot  qurdi.  Buyuk  Britaniyani  katta-katta 

---

157 
qarzdorligini  bajonidil  flotdagi  shaxs  va  kemalar  tarkibini  qisqartirdi.  Bundan 
tashqari, Angliya flotini tarkibida mustahkam jangari kemalar bo’lishiga intildi.  
Balfurning  ortida  Yaponiya  vakili  baron  Kato  chiqdi.  U  ham,  Yaponiya 
dengiz kuchini qisqartirishni, taklifga roziligini bildirdi. Fransiya vakili Brian ham 
roziligini bildirdi, lekin Fransiyani ko’proq quruqlik armiyasi cheklanishi haqidagi 
masalalar qiziqtirishini qo’shib qo’ydi. Vashington anjumanidagi davlatlar orasida 
birdamlik  bordek  tuyulardi.  Yapon  delegatsiyasi  AQSh,  Angliya  va  Yaponiya 
5:5:3  ulushi  o’rniga  10:10:70  ni  taklif  qildi.  Amerika  tahdid  qila  boshladi,  agar 
Yaponiya shunga qanoat qiladigan bo’lsa, har bir yaponiyalik uchun 4 tadan kema 
qurishi  mumkin  edi.  O’shanda  Yaponiya  Amerika  Tinch  okeanida  harbiy  dengiz 
bazasini qurmasligi sharti bilan Amerika urushiga roziligini bildirdi. Yuz kelajakda 
Gavaya orollari bilan munosabatlarni mustahkamligi borasida hech qanday ishonch 
bildirmasligini aytib o’tdi. Uzoq davom etgan kelishuvlar boshlandi. 
Majlis  ishlarini ochiq oydinligi tantanali e’lon qilinishini  yopiq  yig’ilishda 
3 ta davlat – AQSh, Angliya, Yaponiya qaror qildi. Hattoki, Fransiya bexabar edi. 
Fransiya  faol  ishtirokiga  qaramay,  10  ta  zirh  tashuvchi  qurish  huquqi  bilan  qoldi, 
ularni  har biriga 35  ming tonna edi. Italiya ham o’ziga xuddi shunday tonna talab 
qildi. 
Yuz  Fransiya  uchun  175  ming  tonna  talab  qildi.  Bu  bahslardan  so’ng 
Fransiya  anjumanni  to’xtatishni  so’radi.  Bunday  muhokamalardan  so’ng  Yuzning 
loyihasi quyidagicha tus oldi: 
AQSh – 525 ming tonna  
Angliya – 525 ming tonna 
Yaponiya – 315 ming tonna 
Fransiya – 175 ming tonna 
Italiya – 175 ming tonna. 
Savolning  muhokamasi  bu  bilan  tugamadi.  U  komissiyalarni  yig’ilishida 
ham  sirli  yig’ilishlarda  ham  davom  etdi.  Angliya  Yuzning  taklifiga  ko’nganligiga 
sabab  Amerika  Fransiya  bilan  kelishib  olishlaridan  qo’rqdi.  Lekin,  Yuzning 
taklifini  qabul  qilgandan  so’ng  Angliyaning  ahamiyati  kamaydi.  Buyuk  Britaniya 

---

158 
AQSh  bilan  qurolli  kuchlarini  tengligini  tan  olishi  kerak  edi.  Biroq,  Fransiya 
armiyasi kuchli edi. Shuning uchun Angliya o’zining armiyasini faqatgina Fransiya 
qurolli  kuchlarini  qisqartirsagina,  qurolsizlantirishini  aytdi.  Amerika  Fransiyaning 
armiyasi  qisqarishini  xohlamas  edi.  Chunki,  bunda  Angliyaning  Yevropada 
ahamiyati kuchayar edi. Lekin, Amerika qurolli kuchlarini qisqartirishidan maqsad, 
AQSh Yaponiya armiyasini kuchsizlanishini xohlardi. 
Brian  shunday  deydi:  “Fransiya  uchun  bundanda  ortiq  sharmandalik 
bo’lmaydi. Agarda tinchlik uchun kurashadigan biron-bir davlat bo’lsa ham, u ham 
bo’lsa,  Fransiya  deydi”.  U  armiyani  qisqartirishdan  bosh  tortdi.  U  armiya  ularga 
Pol’sha  va  G’arbiy  Yevropani  bol’sheviklardan  himoya  qilish  uchun  kerak  dedi. 
Yapon  armiyasini  qisqarishini  Kato  ham  xohlamadi.  Bunday  pozitsiyani  Bel’giya 
va Italiya ham egalladi. 
1921-  yil  13-  dekabrda  Vashington  konferensiyasida  birinchi  bitim 
imzolandi.  Bu  4  ta  davlat  kelishuvi  edi.  Kelishuv  o’n  yilga  imzolandi.  Kelishuv 
Amerika  diplomatiyasi  yutug’ini  bildirardi.  Bitim  imzolangandan  so’ng  1911- 
yildagi Yaponiya-Angliya bitimiga yakun yasadi. 
1922-  yil  6-  fevralda  qo’shimcha  kelishuv  imzolandi.  Bitimda  shunday 
deyilgan, Karafuto, Fazmozu, Peskador orollariga Yaponiya mandat oldi. Shundan 
kelib chiqib, 4 ta davlat kelishuvi SSSR va Xitoyni huquqlarini himoya qiladi.  
1922- yil 4- fevralda Angliya, AQSh, Fransiya, Yaponiya, Niderlandiya va 
6-  fevral  Portugaliyaga  tantanali  xabar  qildi.  Bunda  shunday  deyilgan,  bu 
davlatlarga  4  ta  davlat  tomonidan  hurmat  bilan  qaralishi  va  yordam  berilishi 
aytilgan.