Конференция материаллари Самарқанд давлат архитектура-қурилиш институти Илмий-техник кенгашининг қарори асосида нашрга тавсия этилди. Баённома №10

 
SamDAQI, Ismailov N.I., Raimqulova D.M.
 
Mulk qiymati to’g’risida iqtisodiy adabiyotlarda ta’kidlanishicha, mulkning 
tabiati va hayot sikliga, mulkiy munosabatlarga, mulk qiymati va narxiga, 
xossalariga, ular shakllanadigan bozorlariga turli ichki fundamental, maxsus va 
tashqi omillar ta’sir qiladi. [1,2] 
Ushbu omil tushunchasi – bu voqelikni (jarayonni, oqibatni yoki natijani) 
keltirib chiqaruvchi, uning rivojini shakllantiruvchi sababdir. Odatda, har qanday 
omil va voqelikni idrok qilish va o’lchash uchun ular miqdoriy va sifat 
ko‟rsatkichlar bilan ifodalanadi. Omillarni ko’rsatkichlarga ta’siri jihatidan 
omillarni birlamchi va ikkilamchi va boshqa darajaga ajratish mumkin.
Mana shu “ko’rsatkich” va “omil” tushunchalarining farqi shartlidir, chunki 
har bir ko‟rsatkich bohqa bir undan yuqori darajadagi (unga bog’liq bo’lgan) 
ko’rsatkichning omili sifatida ko’rilishi mumkin yoki aksincha. Faktorli tizimni 
matematik modellashtirish omillarni (faktorli tizim unsurlari sifatida qabul qilib) 
ajratib olishning quyidagi iqtisodiy mezonlariga asoslanadi: sababiylik, tizimlilik, 
yetarli xususiyatlilik, alohida tarzda mavjudlilik, kompleks bog’liqlik, hisobga olish 
va miqdoriy o’lchash mumkinligi. Bular asosida omillarning umumlashgan tasnifini 
quyidagicha verbal shaklda ko‟rsatish mumkin:
- Umumiy va maxsus (ixtisoslsashgan) omillar. Umumiy omillar har qanday 
obyektning bir necha ko’rsatkichlariga ta’sir ko’rsatadi, maxsus omillar esa alohida 
obyektga xos ko‟rsatkichga ta’sir etadi.
- Obyektiv va subyektiv omillar. Subyektiv omillar shaxslar faoliyati bilan 
bog’liq ravishda namoyon bo’ladi. Obyektiv omillar shaxsga bog’liq bo’lmagan 
holda namoyon bo’ladi.

---

302 
- Tabiiy va suniy omillar. Tabiiy omillar – bu tabiiy ravishda paydo 
bo’luvchi va faktorli tizimda doimiy mavjud, surunkasiga ta’sir etuvchi omillar. 
Ularga, masalan, tabiat qonunlarini, tabiiy ofatlarni kiritish mumkin. Sun’iy omillar 
– bu faktorli tizimda epizodik tarzda mavjud bo’luvchi va maqsadli-subyektiv 
ravishda hosil qilinuvchi omillar. Ularga masalan, davlatning boshqaruv siyosati va 
menejment ta’sirlarini kiritish mumkin.
- Boshqarilmaydigan va boshqariladigan omillar. Boshqarilmaydigan 
omillar – bu obyekt va subyektga bog’liq bo’lmagan va prognoz qilinishi qiyin 
bo’lgan fors-major omillar. Boshqariluvchi omillar – bu subyektlar tomonidan 
tahlil, prognoz qilinuvchi va boshqarilishi mumkin bo’lgan omillar.
- Tashqi va ichki fundamental omillar. Tashqi omillar – bu biror bir 
mamlakat yoki subyektga nisbatan tashqaridan doimiy yoki davriy ta’sir etuvchi 
omillar. Ichki omillar – bu biror bir mamlakat, uning hududi, iqtisodiyot tarmoqlari 
va sohalari doirasida doimiy yoki davriy ta’sir etuvchi omillar hisoblanadi.
Omillarni tasniflab o’rganish ularning mazmun-mohiyatini, o’rganilayotgan 
obyektlar va jarayonlarga ta’siri xarakterini chuqurroq tushunib ochib berishga va 
tegishli nazariy xulosalar chiqarishga, bu obyekt va jarayonlarni rivojlantirishga 
qaratilgan tavsiya va takliflar ishlab chiqish uchun xizmat qiladi.
Yuqorida qayd etilgan omillardan tashqari, mulk qiymatiga bir qancha 
maxsus omillar ham ta’sir etib, ularni quyidagicha tasniflash mumkin:
Tashqi omillarga quyidagilar kiradi:
1. iqtisodiy globallashuv tendensiyalari va muammolari;
2. iqtisodiy sikllar va ularga mos inqirozlar;
3. jahon bozoridagi qiymat va narxlar;
4. global va mintaqalar miqyosidagi tabiiy ofatlar, urush va inqiloblar, 
terrorizm va h.k.;
5. dunyodagi har bir davlatning o’ziga xos rivojlanish tendensiyalari, 
muammolari va shu kabi holatlar.