6. SA L JU Q IY L A R SA LTA NA TI
X
asming ikkinchi yarmi va XI asming birinchi yarmi o ralig id a
buyuk saljuqiylar davlati nomi bilan tarixga kirgan yana bir Turk
davlati tarix xaritasida namoyon b o id i. Taniqli tilshunos olim
Qozoqboy Mahmudovning fikricha, saljuqiylar ham Alptakin singa-
ri 0 ‘g ‘uz qabilasining Qiniq u ru g ig a mansub b o ig an lar2. X asrda
yashagan arab geografi Ibn Havqalning bergan m aium otlariga
1 Эшов Б. Узбекистон давлатчилик тарихи. 1-кисм. - Т.: «Маърифат», 2009, 250-251-
бетлар.
2 Махмудов К- Туркий кавмлар такдири. «Фан ва турмуш», 1990, 12-сон, 20-бет.
VI bob. M ovarounnahr va X urosonda m ustaqil davlatlarning tashkil topishi
199
qaraganda, islom dinini qabul qilgan mingga yaqin turk oilasi
Sharqdan Forob, Kenjit va Shosh o ‘rtasidagi tumanga, y a’ni hozirgi
Chimkentning janubi-g‘arbiga ko‘chib kelgan.
Bu turklar Sirdaryoning o ‘ng qirg‘og‘ida yashagan sug‘diy-
laming bir qismi b o iish i mumkin. Shoshda o ‘g ‘uz elementlari shu
qadar ko‘p b o ‘lganki, jumladan, o ‘g ‘uzlar o ‘zbek og‘zaki ijodida ham
o‘z aksini topgan. 0 ‘g ‘uzlar aslida qadimiy turk qabilasi bo‘lganlar.
Ular M o‘g ‘ulistonning shimoli-sharqida shakllangan. 0 ‘g ‘uz mazkur
qabilaning afsonaviy asoschisi hamda rahbari b o ‘lgan. Uning
avlodlarini o ‘g ‘uzlar deb atashgan.
0 ‘g ‘uzxonni afsonaviy qahramon sifatida tasvirlab yozilgan
rivoyatlar va hikmatlar « 0 ‘g ‘uznoma» nomi bilan chop etilgan.
XII asrda nom a’lum bir shaxsda « 0 ‘g ‘uznoma»ning qadimiy
ko‘rinishlaridan bir nusxasi saqlanib qolgan. XIII XIV asrlarda
yashagan Rashididdin uyg‘ur alifbosida yozgan « 0 ‘g ‘uznoma»da
0 ‘g ‘uz xoni haqida ko‘proq m a'lum otlar bergan.
0 ‘g ‘uz — o ‘g ‘ — qabila, urug‘ m a’nosini bergan, «uz» esa affiks
qo‘shimchadir. 0 ‘g ‘uz yakkaxudolikni — islomni yoshlik chog‘i-
dan qabul qiladi. Bu holat 0 ‘g ‘uzning otasi Qoraxonga yoqmaydi.
Ikki o ‘rtada qattiq jang bo‘lib, 0 ‘g ‘uzning otasi yengiladi. Turklarga
mansub uyg‘urlar 0 ‘g ‘uzxon tomoniga o ‘tadilar. 0 ‘g ‘uzxonning
lashkarlari ko‘payib, katta kuch to ‘plagan 0 ‘g ‘uz Talas va Sayram
viloyatlarini ham bosib oladi. Volga daryosigacha boradi.
IX asming oxiri va X asming o ‘rtalarida Orol bo‘yi va Kaspiy
b o ‘yida 0 ‘g ‘uzlar ittifoqi shakllanadi. X asrda Sirdirdaryo etaklarida
0 ‘g ‘uzlar davlati tashkil topadi. Tashkil topgan davlatning poytaxti
Yangikent deb ataladi.
XI
asming o ‘rtalarida bu davlat sharqdan kelgan qipchoqlar
tomonidan tor-mor qilinadi. 0 ‘g ‘uz qabilalarining bir qismi
g ‘arbga, ms dashtlariga joylashgan. Boshqa qismi esa saljuqiylar
boshchiligida old Osiyo mamlakatlarini istilo qiladilar va hozirgi
Turkmaniston yerlariga o ‘tadilar. Yozma m a’lumotlarga qaraganda,
o ‘g ‘uzlaming islom dinini qabul qilib, yerli xalq bilan aralashib
ketgan qismi turkmanlar deb atalgan. Mahmud Qoshg‘ariy (XI asr),
Rashididdin (XIII-X IV asr), A bulg‘ozi (XVII asr)laming xabar
berishicha o ‘g ‘uzlar 22 yoki 24 qabiladan iborat b o igan. Bular:
chovdir, chandir, emreli igdir, yazir, salir, qoradoshli, bayet, koyi,
tuturga va boshqalardir.
Sirdaryoning quyi oqimida barpo b o ig a n 0 ‘g ‘uz davlatining
yobg‘usi Saljuqbek (Mahmud Qoshg‘ariyning asarida Seljuqbek)
200
VATAN TARIXI
saljuqiylar xonadonining asoschisi edi. Saljuqbekning nabiralaridan
T o‘g ‘rulbek, Chag‘irbek va Shakarbeklar saljuqiylar davlatini salta
nat darajasiga k o ‘tarishda katta xizmatlar qildilar. 0 ‘g ‘uzlar nafaqat
o'zbeklar va turkmanlaming, balki hozirgi Turkiya turklari, Iroq
turkmanlari, Eron turkmanlari, gagao‘zlar, Ozarbayjon xalqining ham
tashkil topishiga yetakchi etnik guruh boiganlar.
Saljuqiylar dastlab quyi Sirdaryo hududidagi Jand tumanlari
atrofida chorvachilik qilib к о ‘chib yurganlar. Ammo bu veming
hokimi Shohmalik bilan urushib qolib Zarafshon daryosining o ‘ng
qirg‘og‘iga — Nur (Nurota) tumaniga ko'chib ketishga majbur
bo‘ladilar. Bu tuman hududlarida ko‘chib yurishga somoniylar
ruxsat bergan edilar. Somoniylar saljuqiylar bilan yaxshi, tinch-
totuv yashashdan manfaatdor edilar. Chunki Saljuqiy turklar
qoraxoniylarga qarshi kurashda somoniylarga yordam berardilar.
Biroq bu yordamga juda ishonib ham boim asdi.
Ammo XI asrning birinchi yarmida turkman saljuqiylaming
ahvoli juda og'irlashib qoldi. Chunki qoraxoniylar bilan birga
Movarounnahr, shu jumladan, Zarafshon vodiysi hududlariga ham
chigillar, qarluqlar, yag‘molar va boshqa turk qabilalari ko'chib
keldilar. Ulaming ko‘chib yurishlari va chorva mollari uchun joy,
yaylovlar kerak edi. Movarounnahrda iloqxon Alitakin hokimlik qilib
yurgan (1034-yilda u vafot etgan) davrda saljuqiy turklarga unchalik
teginmas edilar. Alitakin vafotidan so‘ng uning o ‘g ‘illari yosh
b o ‘lganligidan butun ishni vazir Tunush olib borardi. Tunush davrida
saljuqiylar Zarafshon vohasini tashlab ketishga majbur boiadilar.
Ana shunday og‘ir bir sharoitda Xorazmshoh Xorun 1034-yilda
saljuqiylarga raboti Mashon, Sho‘raxona va Govixar tumanlari-
dan yer ajratib berdi. Biroq Jand hokimi ularga hujum qilib 8 ming
kishini o ‘ldirdi. T o‘g ‘mlbek boshliq saljuqiylar bu yerlami tashlab
ketishga majbur b o id ilar. Ular Mahmud G ‘aznaviyning o ‘g ‘li
M as’udbekka (1030—1041 -yillarda podsholik qilgan) murojaat qilib
o ‘zlariga Saraxs, Marv, Abiverd, Niso va Farova hududlarida k o ‘chib
yurishga rozilik so‘radilar. Chunki bu tumanlar chorva mollari uchun
juda qulay joylar edi.
G ‘aznaviylar ilgarilari ham bu hududlami saljuqiy turkmanlarga
berib, oqibatda achchiq azoblar chekkan edilar. Jumladan, 1025-yilda
Mahmud G ‘aznaviyning ruxsati bilan Abiverd, Niso va Farova
tumanlariga 4 ming o ‘tovdan iborat turkman xonadonlari к о ‘chib
kelgandilar. Ular mahalliy amaldorlaming shaxsiy manfaatlari uchun
pora tariqasida mol topshirishni talab qilganliklariga javoban oddiy
VI bob. M ovarounnahr va X urosonda m ustaqil davlatlarning tashkil topishi
201
xalqni talay boshlaydilar. Bu hoi turkmanlar bilan mahalliy qo‘shni
qishloqlar xalqlari o ‘rtasida g ‘oyatda kuchli dushmanlikni kelib
chiqishiga sabab b o id i. Natijada o ‘z qilgan xatosidan afsuslangan
Mahmud G ‘aznaviy turkmanlarni tartibga chaqirish uchun harbiy
kuchni ishga solishga majbur b o id i. Shundan so‘ng turkmanlar bu
yerlami tashlab ketdilar. Ulaming bir qismi Balxan tog‘ tumanlariga,
ikkinchi qismi Dehiston tumanlariga, katta bir guruh esa g ‘arbga —
Fors Iroqi, u yerdan Kavkaz orti, arman va ozor yurtlariga к о‘chib
ketdi.
Shunga qaramasdan g ‘aznavilar hukumati To‘g ‘mlbek bosh-
chiligidagi turkmanlaming iltimoslarini qondirib, 1035-yilda Nisho-
purda imzolangan shartnomaga ko‘ra Niso, Farova va Dehiston
tumanlarini ajratib berdilar. Ammo bu safar ham saljuqiy turkmanlar
dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan mahalliy o ‘troq xalq bilan
umumiy til topa olmadilar. Ular o g iz d a o ‘troq aholi bilan tinch
yashash tarafdori boisalar-da, amalda g ‘aznaviylar hukumatidan
yangi-yangi yerlami talab qilishda davom etdilar. Xususan, ular
Marv va Saraxs yerlarini qat’iylik bilan talab qildilar. Otasi
singari M as’ud ham turkmanlarga qarshi harbiy kuch ishlatishga
majbur b o id i. Lekin vaziyat g ‘aznaviylar zarariga ishlayotgan edi.
Xurosonda ulaming obro-e’tibori qolmagan, shu bois ular hech
kimga tayana olmas edilar. Jumladan, g ‘aznaviylaming so‘nggi
noibi Abulfozil Suriyni Xuroson xalqi haddan tashqari yomon ko‘rar
edi. U o ‘zining poraxo‘rligi, qo‘polligi, do‘q-po‘pisa qilib har doim
mansabini suiiste’mol qilganligi tufayli otni qashqasiday elga tanilib
qolgandi. XI asrda yashagan fors tarixchisi Bayhaqiy Xuroson
aholisi g ‘aznalilar qo‘shinining aholi hisobiga yashayotganidan va
ulaming xalqqa qilayotgan zo‘ravonligidan shu darajada qiynalib
azob chekkan ediki, Xurosonga saljuqiy turklar kelganda bu o ik a
o ‘z boshidan to iiq beboshlikni kechirayotgandi, deb yozgan edi.
Ana shunday sharoitda g ‘aznaviylar saljuqiylarga qarshi
kurashda muvaffaqiyatga ko‘z tika olmas edilar. M as’ud armiya-
sining Saraxs yonidagi m agiubiyatining bosh sababi ham xuddi ana
shu edi. Endi turkmanlar uchun Xurosonning bosh shahri Nishopurga
to ‘g ‘ridan to‘g ‘ri yo‘l ochilgan edi. Saljuqiylaming bo sh lig i
T o‘g ‘rulbek 1038-yilda 3 ming kishilik qo‘shin bilan deyarli hech
qanday qarshiliksiz Nishopumi egalladi. Nishopurlik mhoniylar
va savdogarlar shahami mutlaqo jangsiz topshirish tarafdori
boiganliklarini alohida ta’kidlamoq o ‘rinlidir.
Ammo bu bilan Xurosonning taqdiri uzil-kesil saljuqiylar
202
VATAN TARIXI
foydasiga hal b o id i, deb xulosa chiqarishga hali vaqt erta edi. Buning
ustiga xuddi shu 1038-yilda M as’ud Saraxs yonidagi navbatdagi
jangda saljuqiylarga katta zarba ham berdi. Ammo u ushbu
g ‘alabaga ortiqcha baho berib urushni davom ettirmadi. Bu bilan
M as’ud saljuqiylarga o‘z kuchlarini yangidan, qayta to ‘plab olishga
imkoniyat yaratib berdi. 1040-yilda T o‘g ‘rulbek Saraxs va Marv
o raligidagi Dandanakan yonida M as’ud qo‘shiniga qaqshatqich
zarba berdi. M as’udning o ‘zi esa kichik bir qo‘shin bilan zo ‘rg ‘a
qochib qutuldi. Bu jang oqibatida g ‘aznaviylar davlati mahalliy
ahamiyatga ega b o ig a n bir viloyatga aylanib qoldi, harbiy va siyosiy
ustunlik endi batamom saljuqiylarga o ‘tib ketdi. G ‘aznaviylardan
tortib
olingan yerlami T o‘g ‘rulbek saljuqiylar xonadonining
a ’zolariga udel sifatida taqsimlab berdi. Chagribek Davudga Marv va
Xurosonning katta qismi, Muso Yobg‘uga (To‘g ‘rulbekning amakisi)
Tus, Hirot va Seiston viloyatlari berildi. To‘g ‘rulbek o ‘ziga Eronning
shimoliy va shimoli-g‘arbiy viloyatlarining katta qismini oldi.
T o‘g ‘rulbek ayni zamonda saljuqiylar davlatining b o sh lig i (1038
1063) ham b o iib qoldi. Uni xususiy mulk uncha qiziqtirmasdi.
T o‘g ‘rulbekning nigohi batamom g ‘arbga qaratilgan edi. U hujumni
davom ettirib, Iroq Ajami (Fors Iroqi), Ozarbayjon, Kurdiston,
K o‘histonni zabt etdi, T o‘g ‘rulbek 1055-yilda Bag‘dodga kirib bordi
va o ‘z nomini xutbaga qolshib o ‘qitishga Bagldod xalifasini majbur
qildi. Saljuqiylar davlatining poytaxti qilib Ray shahri belgilandi.
To‘g ‘rulbek iloji boricha qoraxoniylar bilan hamkorlikda va tinch
yashashga harakat qildi. Ammo bu mustahkam boim agan tinchlik va
uzoqqa cho‘zilmaydigan hamkorlik edi.
1063-yilda
saljuqiylar
davlatining
asoschisi
T o‘g ‘rulbek
vafot etgach, taxtga uning jiyani, Chag‘ribek Dovudning o ‘g i i
Do'stlaringiz bilan baham: |