2. 0 ‘RTA OSIYODA ARABLAR BOSQINI
0 ‘rta Osiyoning qulay va go‘zal tabiiy iqlim va sharoiti hamda
behisob boyliklari hamisha arablaming diqqat-e’tiborini o ‘ziga tortib
kelgan.
Arablaming 0 ‘rta Osiyoga dastlabki yurishlari Ubaydulloh
ibn Ziyod boshchiligida 651-yilda Marvni ishg‘ol etish bilan
boshlandi. Arablar Amudaryodan shimolda joylashgan yerlarga
«Movarounnahr», y a’ni, «daryoning ortidagi yerlar», deb nom beri-
shadi. 652-yilda arablar Balx shahri va Chag‘aniyonni egallashga
muvaffaq bo idilar. Bu esa ilk bor Movarounnahmi egallash edi.
654-yilda Sug‘ddagi M aymurg1 qal’asiga arablaming birinchi
hujumi b o id i. 657-yilda arablar Chog‘aniyonga qayta yurish qilib,
eftaliylarga kuchli zarbalar berdilar1.
Arablar bosqini arafasida Movarounnahr hududida 15 dan
ortiq kichik-kichik mulklar b o iib , ular o ‘zaro umshlar olib borar
edilar. Bu hoi arablar tomonidan 0 ‘rta Osiyo yerlarini bosib olishni
tezlashtirdi. Arab bosqini ikki bosqichda olib borildi. Birinchi
bosqich 705-yilgacha b o ig a n davrai o ‘z ichiga oladi. Bu davrda
arablar Movarounnahr hududiga vaqti-vaqti bilan hujumlar uyush-
tirib turdilar, mamlakat boyliklarini taladilar, ko‘plab odamlarai qul
!
Эшов Б.
Узбекистон давлатчилиги тарихи. - Т.: «Маърифат», 2009, 204-бет.
V bob. A rab xalifaligi davrida M ovarounnahr va X uroson
133
qilib, o ‘z yurtlariga olib ketdilar va o ‘lkani bosib olish maqsadida
harbiy m a’lumotlar to ‘plash bilan shug‘ullanganlar.
0 ‘rta Osiyo yerlariga birinchi bor lashkar tortib kelgan hukmdor
Ziyod ibn Abu Sufyondir. U 667-yilda Amudaryo b o ‘ylarigacha
keladi. Marvni egallab katta boylik va o ‘ljalar olib yurtiga qaytib
ketadi.
673-yilda Ziyodning o ‘g ‘li Ubaydulloh Ziyod yana
Buxoroga qo'shin tortib keladi. U Boyqand va Romiton yerlarini
egallaydi. Bu davrda Buxoro taxtini malika Xotun bohqarar edi. U
Buxoro hukmdori bevaqt olamdan o ‘tgan Bidun Buxorxudotning
bevasi b o iib , o ‘g i i Tog‘shoda yosh boiganligidan davlatni o ‘zi
boshqarmoqda edi. Xotun oqila va tadbirkor boiganligidan aholi
q irg in boim asligi va mamlakatni vayronalikdan saqlab qolish
maqsadlarini ko‘zlab Ubaydulloh bilan sulh bitimi tuzadi va
arablarga har yili bir million dirham tovon to ia b turish majburiyatini
oladi. Chunki kuchlar teng emas edi, yordamga chaqirilgan turk
lashkarlari ham vaziyatni biror-bir darajada o ‘zgartira olmasdi.
Arablar buxoroliklardan to ‘rt ming kishini asir qilib oldilar, juda
k o ‘plab boylik — xazina, qurollar, kiyimlar, oltin, kumush narsalami
o ija g a tushirdilar. Ular podsho xotinning bir poy etigi va paypogini
ham topib oladilar. Tilla ishlatilib, har xil qimmatbaho toshlar
bilan bezatilib tayyorlangan etik va paypoq sahroyi arablami juda
ham hayratga solgan. Bu etik va paypoq ikki yuz ming dirham
baholangan1.
0 ‘rta Osiyoning boyliklari mol-dunyoga o ‘ch arab sahroyila-
rining tinchligi va farog‘atini buzgan edi. Har ikki o ‘rtada shartno-
m a — bitim tuzilgan bo isa-da, Ubaydulloh o ‘m iga Xuroson amiri
etib tayinlangan Said ibn Usmon 675-yil 25-noyabrdan 676-yil
13-noyabrgacha Buxoro ustiga qo‘shin tortadi. U juda ko‘p hiyla-
nayranglar ishlatib, Buxoro va unga yordamga kelgan Sug‘diyona,
Kesh, N asaf qo‘shinlarini tor-mor keltirdi. Buxoro podshosi Xotun
Ibn Usmonning talabi bilan uning huzuriga borishga majbur b o id i
va juda k o ‘p o ip o n lar to ia b , shahzoda va asilzodalardan 80 kishini
garovga berdi. Shundan so‘ng arablar Movarounnahr va uning
poytaxti Samarqandga yurish qildilar. Ular bu joylam i egallab juda
ko‘p boyliklami q o ig a kiritdilar va samarqandliklardan 30 ming
kishini asirlikka oldilar. Yozma manbalarda Sa’id ibn Usmon bilan
Movarounnahrga kelgan ko‘p ming kishilik arab qo‘shinlari qatorida
1
Hapiuaxuu.
Бухоро тарихи. — Т., «Камалак», 1991 йил. 115-бет.
134
VATAN TARIXI
Muhammadning avlodlaridan Qusam ibn Abbos ham bo'lgan,
(Tarixchi Abu Tohir Xojaning m aium otiga qaraganda Abbos o 'g i i
Qusam Abbos ibn Abdulmutallib ibn Hoshim al-Qarshi al Hoshimiy
Muhammad payg'am bam ing amakisi). Sa’id ibn Usmon Buxoro
va Samarqanddan q o ig a olgan o'ljalam i Qusam ibn Abbosga
ko'rsatib: «Bu o'ljalardan har kishiga bir hissa, senga esa ming hissa
beraman», deganda Qusam ibn Abbos shariat buyurganidan bir hissa
ham ortig'ini olmayman, degan ekan. Qusamning taqdiri to ‘g ‘risida
turlicha m a’lumotlar bor. B a'zilar uni Samarqandda oidirilgan
desalar, yana b a’zi birovlar u Marvda vafot etgan deb isbotlaydilar.
Lekin nima b o ig an d a ham Narshaxiyning «Buxoro tanxi»da
yozilishicha Samarqanddagi Shohizinda maqbarasi shu shaxs
nomi bilan bogiiqdir. Sa’id ibn Usmon garovga olingan buxorolik
shahzodalami Marvga qaytishda ozod qilishga so‘z bergan edi. Lekin
u va'dasida turmaydi va shahzodalarni aldab Madinagacha olib borib,
ulami barcha zarbof kiyimlarini yechib olib qullarga aylantiradi.
Erkparvar buxoroliklar bunday haqorat va pastkashlikka chiday
olmasdan Sa’id ibn Usmon saroyiga bostirib kiradilar va avval uni,
so'ngra o'zlarini oidiradilar.
Xuroson amirligiga M uslim ibn Ziyod ibn A biyx1 tayinlanadi. U
ham o'z faoliyatini Buxoroga yurishdan boshlaydi. Buxoro hukmdori
har galgidek yana turklarga va sug'dlar hokimi Tarxun2ga yordam
so'rab murojaat qiladi. Biroq bu safar ham musulmon arablaming
qo‘li baland keladi. Juda ko'p boyliklar o ija olinadi. Har bir arab
askariga 10 ming dirhamdan o lija ulashib beriladi. Xotun bilan
Muslim ibn Ziyod o'rtasida sulh tuziladi. Arablar Marvga qaytadilar.
Ammo bu qaytish mol-dunyo va boylikka yuz tuban ketgan sahroyi
arablaming oxirgi qaytishi emas edi.
704-yilda Xuroson taxtiga Qutayba Ibn Muslim o'tiradi va
Xurosonni batamom o'ziga bo'ysundiradi. Ana shu davrdan e'tibo-
ran arab bosqinchilari tomonidan Movarounnahmi zabt etishning
ikkinchi davri boshlanadi. Endi ular O 'rta Osiyoni batamom
bosib olishga qaror qiladilar. Qutayba ibn Muslimning 705-yilda
ushbu maqsad yo'lidagi Axomn va Shuman (Surxon va Kofirxon
oralig'idagi
yerlar)
hududlariga
uyushtirgan birinchi
yurishi
muvaffaqiyatsiz yakunlanadi. Tarixchi Narshaxiyning m aium otiga
qaraganda Qutayba katta tayyorgarlikdan so'ng «sakson sakki-
[ Arablarda otasi noaniq bo'lgan kishiga ushbu so‘z qo‘shib ishiatiladi.
: Tarxun - turkcha «tarxon» degan unvondan kelib chiqqan.
V bob. A rab xalifaligi davrida M ovarounnahr va X uroson
135
zinchi yili (12-dekabr, 706-30-noyabr, 707) Jayhun daryosidan
o‘tadi. Baykand aholisi bundan xabardor bo‘lib, Baykandni juda
mustahkam hisor bilan o ‘raydilar, qadimgi vaqtlarda Baykandni
shoriston deganlar va mustahkamligidan, uni «jez shahar» deb
ataganlar («Buxoro tarixi», 120-bet). Musulmonlar qattiq va
shiddatli janglardan so‘ng bu shahami egallaydilar. Ikki o ‘rtada
sulh tuziladi. Qutayba Baykand shahrida amir qilib Varqo ibn Nasr
Do'stlaringiz bilan baham: |