Мирзо Улугбек.
Турт улус тарихи, 155-бет.
310
VA TA N TA R IX I
bilan arslonlardek jang qilib, o ‘z ona shaharlarini himoya qilishlari
tillarda doston va dushman uchun kutilmagan hodisa bo‘ldi. Tarixchi
A ’loiddin Muhammad Juvayniy Temur Malikning k o ‘rsatgan
qahramonligiga quyidagicha baho bergan edi: «Temur Malik shunday
jasoratli sarkarda ediki, agar paxlavon Rustam tirik bo‘lganida uning
otiga jilovdorlikka yarardi, xolos»1. Juvayniyning m a’lumotlariga
qaraganda, X o‘jandni qamal qilishda 20 ming m o‘g ‘ul askarlaridan
tashqari, 50 ming nafar asir ham qatnashgan. Kuchlar nisbatining
teng boim aganligini hisobga olib va tinch aholini qirg‘in bo iishdan
saqlab qolish maqsadlarini ko‘zlab Temur Malik o ‘zining 1000 ta
saralangan jangchi suvoriylari bilan jang qilib, m o‘g ‘ullar safini yorib
o ‘tadi va Sayhun daryosi o ‘rtasidagi orollardan biriga joylashib oladi.
M o‘g ‘ullaming kamon o ‘qlari va palaxmon toshlari uzoqqa yetib bora
olmas edi. M o‘g ‘ullar daryoga toshlami tashlab vatanparvarlar tomon
o ‘tishga qaror qiladilar va askarlami 3 farsax (bir farsax 6-8 km)
uzoqlikdan toshlami olib kelib daryoga tashlatib, to ‘g ‘on (damba)lar
hosil qilmoqchi bo‘ladilar. Temur Malik esa o ‘zining jasur yigitlari
bilan tunda qayiqlarda suzib kelib, kuni bilan hosil qilingan to ‘g ‘on
(damba)lami buzib ketardi. Temur Malikning buyrug‘iga asosan 12
ta maxsus qayiq qurilgan. Dushman otgan o ‘qlar qayiqlami teshib
o ‘tmasligi, olovli o ‘qlar ulami yondirib yubormasligi chorasi sifatida
qayiqlaming ustlari namatlar bilan qoplanadi, ustidan esa sirkali loy
chaplanadi. Bunday kemalarda Temur Malik bemalol, qo‘rqmasdan
daryo sohillari tomon suzib borib, m o‘g‘ullarga qiron keltirar
edi. Ammo kuchli dushman bilan bunday usulda uzoq vaqt jang
qilishning iloji y o ‘q edi. Shuning uchun Temur Malik 70 ta kema-
qayiq qurdirib, daryoning quyi qismi orqali m ash’allar yoqib suzib
borib, Xorazm (Orol) dengizi va Jayhun orqali Urganjga yetib olishga
qaror qiladi. Daryoning har ikki g ‘irg‘ogidan esa m o‘g ‘ullaming
otliq suvoriylari Temur Malik kuchlari ustiga tinimsiz kamon
o ‘qlari yog'dirar edilar. Qattiq jang, olovli m ash’allar bilan Temur
Malik sarbozlari Jand tomon dadil suzib ketadilar. Barchinlikent
va Jand yaqinida daryoning har ikkala sohili bo ‘ylab sarhang Ulus
Idi boshliq dushman kuchlari daryo ustiga zanjir tortib, mustahkam
to ‘siq quradilar. Ammo Temur Malik bu to ‘siqni buzib o ‘tib, Jand
shahrida qirg‘oqqa chiqadi. Q irg‘oqda Temur Malik bahodirlari
bilan m o‘g ‘ullar o ‘rtasida mislsiz va shiddatli jang b o ‘ladi. Bu
jangda Temur Malik o ‘z qo‘shini va safdoshlaridan deyarli batamom
' Дж увайнчй Ллоудин Мухаммед. Татаро-монголы в Азии и в Европе. М., «Наука», 1977,
стр. 12.
V III bob. M ovarounnahr va X orazm m o‘g‘uIlar bosqini davrida
311
ayriladi. Faqat kichik bir guruh yigitlar bilan qolgan X o‘jand arsloni
m o‘g ‘ullaming butun boshli qo‘shiniga qarshi jang maydonida ot
suradi. Juvayniyning yozishicha: «Orqadan ta’qib etib kelayotgan
dushmanni y o i-y o ‘lakay chopib, kamondan o ‘qqa tutib parokanda
etdi, m o‘g ‘ul sardorlaridan birining ko‘zini ko‘r qildi. «Yana ikki
o ‘q-yoyim bor, ikkovingga ham yetadi. Yaxshisi orqaga qaytinglar!»
deb xitob qildi Temur Malik. Vahimaga tushgan m o‘g‘ullar otlari
jilovini orqaga tortib qaytib ketdilar»1. Ana shu tariqa Temur Malik
qattiq mashaqqatlar va qahramonliklar evaziga Xorazmshohlar
davlatining poytaxti Urganjga yetib boradi va Jaloliddin Manguberdi
kuchlariga qo‘shiladi. U Xorazm bahodiri bilan m o‘g ‘ullarga
qarshi olib borilgan juda ko‘p janglarda qatnashadi. Jo‘chiga qarshi
muvaffaqiyatli va zafarli yurishlami amalga oshiradi va hatto undan
Sirdaryoning quyi oqimidagi Yangikent shahrini qaytarib ham oladi.
Yuqorida Xorazmshoh Muhammadning onasiga yozgan xatini
eslatgan edik. Nihoyatda aqlli, tadbirkor va ayyor Chingizxon
Turkon xotunning o ‘z o ‘gli bilan bo‘lgan kelishmovchiliklarini,
Xorazmshoh, Muhammad qo‘shinidagi lashkarboshilaming Tur
kon avlodlaridan ekanligini yaxshi bilardi. Shuning uchun u bu
imkoniyatdan foydalanib qolish maqsadida Turkon xotun oldiga
o‘z elchisini yuboradi. Elchi orqali Chingizxon Turkon xotunga
o‘g iin in g yaxshilikni bilmasligini aytadi. Shuningdek, Chingizxon
Turkon xotunga nisbatan yaxshi niyatda ekanligini, shuning uchun
unga Xorazmni tark etmaslikni, urush tamom boTgandan so‘ng unga
Xurosonni ham taqdim qilishga tayyorligini, agar uning so‘zlariga
ishonmasa, oldiga ijobiy tasdiq olish uchun o ‘z odamini yuborishi
mumkinligini ta ’kidlagan.
Turkon xotun Chingizxon taklifini javobsiz qoldiradi. U
Chingizxon Xorazmshoh Muhammadga qarashli yerlami talon-taroj
qilib, o ‘z vataniga qaytib ketadi, degan xomxayolga boradi. Turkon
xotun Bog‘iston yo‘li orqali Mozandaron tomon ravona b o ‘ladi va u
yerda zabt etish g ‘oyatda mushkul bo‘lgan tog‘ qoyasida joylashgan
llol qal’asida joylashib oladi. M o‘g ‘ullar bu qal’aga ham yetib kelib,
uni o ‘rab oladilar. Q al’adagi vaziyat g ‘oyatda mushkul ahvolga
tushgach, Turkon xotunga tezda qochishni va nabirasi Jaloliddindan
panoh topishni maslahat beradilar. Turkon xotun esa bu maslahatga
rozi boTishdan ko‘ra m o‘g ‘ullar qo‘lida asirlik dahshatlariga duchor
bo‘lishni afzalroq deb biladi. Bu aql va farosatdan judo bo‘lgan
1 Джувайний Алоудин Мухаммед. Татаро-монголы в Азии и в Европе. М., «Наука», 1977,
стр. 127.
312
V A TA N T A R IX I
bandaning o ‘z jigargo‘sha nabirasiga nisbatan nafratining naqadar
dahshatli ekanligidan dalolat edi.
T o‘rt oylik qamaldan so‘ng Chingizxon askarlari Ilol qal’asini
egallab, yer bilan yakson qiladilar. Barcha boyliklar talanadi.
Jumladan, javohirlardan o ‘n ming misqol, qizil oltindan ming
harvar, qimmatbaho ipak mato va boshqalar qo‘lga olinadi. Sulton
Muhammadning farzandlari qatl etiladi. Turkon xotun ezgu niyatiga
yetadi Uni Chingizxon huzuriga yuboradilar. Chingizxon uni
M o‘g ‘ulistonga j o ‘natadi. Turkon xotun 1233-yilda o ‘sha yerda xor-u
zorlik azobida olamdan o ‘tadi. Xorazmshoh Muhammadning qizi va
kanizaklari Chingizxonning o ‘g ‘illari va yaqinlariga b o iib beriladi.
Chingizxon 1220-yilda o ‘z askarlariga biroz dam beradi, so‘ngra
Xorazmshoh Muhammad orqasidan yuborilgan Jebe va Subutoyga
madad berish maqsadida o ‘z lashkari jilovini Movarounnahming
janubiy hududlari tomon buradi. Uning maqsadi hali m o‘g ‘ullaming
oyoqlari yetmagan Qashqadaryo va Surxondaryo vohalarini egallab,
so‘ng Balx orqali asosiy hujumni Xorazmshohlar davlatining poytaxti
Urganjga qaratish edi. 1220-yilning yozida Nahshob egallanadi.
Yozma manbalarda qayd qilinishicha, u yozni Nahshobda o ‘tkazgan.
Chingizxon Qashqa vohasiga alohida e ’tibor bilan qaragan. Taniqli
adabiyotshunos olim Poyon Ravshanning fikricha: «Chamasi, uni
bu vodiyning keng o ‘tloqlari, tog‘oldi yaylovlari, sug‘oriladigan
dehqonchilik yerlari qiziqtirib qolgan b o is a kerak. Tabiiyki, o ‘z
yurtida yaylovlar uchun uzoq kurash olib borgan Chingiz Qashqa
vohasidagi bepoyon o ‘tlovlami, yashnab turgan ekinzorlami (u
ayni pishiqilik paytida balo-qazodek bosib kelgan) o ‘z tasarmfiga
olishga jon-jahdi bilan kirishgan, Chingizdan so‘ng bu vohada
nufuzli m o‘g ‘ul harbiy boshliqlari turadi. Qashqa vohasi Chig‘atoy
avlodining qarorgoh manziliga aylanadi»1.
M o‘g ‘ullar Naxshobning kulini ko‘kka sovuradilar, boyliklarini
talaydilar, aholini q irg in qiladilar. Bu hoi madaniyatning inqiroziga
sabab b o ia d i, ko‘plab fozil kishilar, shoirlar, adiblar bu kurashda
halok boiadilar. B a’zi bir ulug‘ allomalar ta ’qib va quvgindan o ‘zga
yurtlarga bosh olib ketishdan boshqa chora topa olmaydilar. Qashqa
vohasining buyuk farzandi, Hindistonda o ‘ziga boshpana topgan
Ziyuddin Naqshabiy ana shundaylardan biridir.
Chingizxon 1220-yilning kuzida Termiz sari lashkar tortadi.
Shahar noibi Faxruddin Habash boshchiligida termizliklar Chin-
1
Do'stlaringiz bilan baham: |