|
8. XIII ASR — XIV ASRNING BIRINCHI YARMIDA
MADANIY HAYOT
M o‘g ‘ullar bosqini o ‘lkamizning moddiy va m a’naviy mada-
niyati taraqqiyotini bir necha yuz yillar orqaga surib yubordi. Asrlar
davomida xalqimizning aql-zakovati bilan bunyod etilgan go‘zal
shahar va qishloqlar, osmono‘par tarixiy qurilish obidalari, binokorlik
va m e’morchilik san’atining nodir va betakror nusxalari yer bilan
yakson qilindi, ulaming kuli k o ‘kka sovurildi. Ayniqsa, m a’
naviy merosimiz ko‘rgan zarami til bilan ifoda etish qiyin. Yozma
manbalar, nodir kitoblar yondirildi, oyoqostida toptaldi. M o 'g ‘ullar
fan va madaniyat arboblari, olim-u fuzalolar, shoir va yozuvchilar —
xalqimizning ming-minglab ulug‘ farzandlarini yoppasiga qirib
tashladilar yoki qul qilib asir sifatida M o‘g ‘ulistonga olib ketdilar.
Madaniy hayotga shu qadar katta zarba berildiki, uni XIV asming
yarmilariga qadar ham tiklab b o ‘lmadi.
XIII asming ikkinchi yarmida va XIV asming boshlaridan
e ’tiboran shahar va qishloqlarda xo‘jalik hayotining jonlanishi bilan
madaniy sohada ham b a’zi bir tarmoqlaming oyoqqa tura boshlashi
ko‘zga tashlanadi. Bu shaharsozlik, binokorlik va m e’morchilikka
aloqador b o ‘lgan sohalardir. Shu davrda Movarounnahr va Xo-
razmda qad ko‘targan va bizning kunlargacha yetib kelgan tarixiy
san’at obidalarini misol tariqasida ko‘rsatib o ‘tish mumkin.
Buxoro shahridagi Sayfiddin Boharziy, Bayonqulixon maqbaralari,
Samarqanddagi
Shohizinda ansamblining Qusam Ibn Abbos
V III bob. M ovarounnahr va X orazm m o ‘g‘ullar bosqini davrida
331
maqbarasining ziyoratxonasi, K o‘hna Urganjdagi Najmiddin Kubro
va To‘rabek xonim maqbarasi, X o‘janddagi (keyinchalik u harob
b o ‘lgan) Duvoxon maqbarasi va boshqalar ana shular jumlasidandir.
XIII asr o ‘rtalarida Buxoroda qurilgan «M as’udiya» va «Xoniya»
deb nomlangan ajoyib ikkita madrasa binosi va Ko‘hna Urganjdagi
balandligi 62 metrga teng bo‘lgan ulkan qo‘sh masjid dastasi ulug‘
xalqimiz moddiy madaniyatining buyuk namunasidir.
XIII asr va XIV asrning birinchi yarmida moddiy madaniyat
bilan bir qatorda m a’naviy madaniyatda ham xalq o ‘z intilish va
qiziqishlarini ifoda etganligini ko‘ramiz. Bunda eng asosiy mavzu
m o‘g ‘ul bosqinchilarini la’natlash, unga nisbatan cheksiz nafrat va
oliyjanob insoniy fazilatlar b o ‘lgan. Bu xalq og‘zaki ijodida, yozma
adabiyot va tarixiy asarlarda o‘z ifodasini topdi.
Xalqimiz Chingizxon istilosiga nisbatan o ‘z nafratini «Bo‘ji
keldi, bo‘ji keldi, Chingiz bilan Jo‘chi keldi», deb ifoda etgan.
Xalq og‘zaki ijodida bosqinchilarga qarshi kurashishni tasvirlovchi
afsonalar, ertaklardan namunalar bizning davrimizgacha yetib
kelgan. Ana shunday xalq og‘zaki ijodi durdonalaridan biri
«Guldursun afsonasi»dir (Qoraqalpog‘iston hududidagi Guldursun
xarobasiga bag‘ishlangan afsona). Bu afsonada m o‘g ‘ullarga qarshi
qahramonlarcha jang qilgan xalq ommasiga, o ‘zining hirs-havasi
yo‘lida xalqiga, millatiga xoinlik, sotqinlik qilgan podshoning qizi
Guldursun obrazi qarama-qarshi qo‘yiladi. Uning sotqinligi tufayli
shahar xarobaga, kultepaga aylanadi, xalq qirg‘in qilinadi.
XIII asr va XIV asrning birinchi yarmida Movarounnahr va
Xorazmda yozma adabiyot namoyandalarining o ‘z yurtlarida badiiy
ijod bilan shug‘ullanishlari uchun umuman hech qanday imkoniyat
yo‘q edi. M o‘g ‘ullar qirg‘inidan tasodifan qutulib qolgan adiblar,
yozuvchilar, shoir va olimlar o ‘z ona Vatanlarini tark etib, o ‘zga
mamlakatlarga boshpana izlab bosh olib ketishga majbur b o ‘ladilar.
Ulaming ko‘plari Hindiston, Eron, Turkiya, Misr va boshqa Yaqin
Sharq mamlakatlariga bosh olib ketadilar. Jumladan, buxorolik
shoir, adib va adabiyotshunos Muhammad Avfiy, toshkentlik shoir
Badriddin Chochiy, naqshoblik Ziyo Naqshabiy (Hindistonda),
shoir Kamol X o‘jandiy, Nosir Buxoriy (Eronda) va boshqalar o ‘zga
mamlakatlarda ijod qilganlar. 0 ‘rta Osiyodan borgan ijodkorlar
boshqa mamlakatlarda bo‘lsa ham o ‘z xalqining madaniyati va
adabiyoti taraqqiyotiga xizmat qilganlar. Ayni vaqtda ular og‘ir
paytlarda o ‘zlari uchun ikkinchi vatan b o iib qolgan mamlakat
332
V A TA N TA R IX I
xalqlari madaniyati taraqqiyotiga ham munosib hissa qo‘shqanlar.
Ulaming ko'pchiligi bir necha tillami bilar va shu tillarda ijod qilar
edilar. Jumladan, asli balxlik Jaloliddin Rumiy Kichik Osiyoga
borib fors-tojik va turk tillarida, Xusomiddin Osimiy fors-tojik turk
va arab tillarida, Muhammad as-Samarqandiy turk, fors-tojik, arab
va m o‘g ‘ul tillarida asarlar yozadilar va hokazo. Bu davrda turkiy
tilda ijod qilishga e’tibor, ayniqsa, kuchayadi. Natijada turkiy tillami
tadqiq qiluvchi bir qator qimmatli asarlar paydo b o iad i. Masalan,
taniqli olim Abu Xayyon turkiy tillami o ‘rganishga bagishlangan
to ‘rtta asar yaratgan. Jumladan, 1313-yilda Qohirada «Kitob ul-idrok
lisonul atrok» («Idrok va turkiy tillar kitobi») asarini yaratgan.
Bu davrda badiiy ijod bobida qalam tebratgan so‘z ustalarining
kattagina guruhi so‘fiylik — tasavvuf tariqati y o iid an borganlar.
Bu y o ‘nalishning ko‘zga k o ‘ringan vakillaridan biri, o ‘z davrining
mashhur adibi M uslihuddin S a’diy Sheroziy (1219—1293)dir.
Sheroziyning «Guliston» va «B o‘ston» asari va didaktik mazmundagi
g ‘azallari unga nafaqat fors-tojik adabiyotida, balki dunyoviy obro‘
va e ’tibor keltirdi. U o ‘z asarlarida ona diyorga mehr-u muhabbatni,
oliyjanob vatanparvarlikni, insonparvarlikni ulugiaydi, zo ‘rlikni,
noaxloqiy va yomon xulq-harakatlami, kuchlilar o ‘zboshimchaligini
qoralaydi va la’natlaydi.
P A H L A V O N M A H M U D
Do'stlaringiz bilan baham: | 
