«Sab'ayi sayyor» dostonining tuzilishi, hikoyatlar tahlili

 

Payshanba  kuni  shu  kun  homiysi  Mushtariy  (Yupiter)  rangiga  mos  sandal 

qasrda  Shoh  Bahrom  Muqbil  va  Mudbir  haqidagi  qissani  tinglaydi.  Unga  ko'ra, 

Muqbil  va  Mudbir  Boxtar  degan  joydan  Xovarga  yo'l  oladilar.  Muqbil  ibodatli, 

rostgo'y  bo'lib,  Mudbir  kazzob  va  pastkash  edi.  Ular  qaynoq  vodiyi  hamimdan 

birga o'ta-dilar. Mudbirning ahmoqona gaplaridan Muqbil ko'p ozor chekib, undan 

voz kechmoqchi bo'lsa, Mudbir yalinib tavba qiladi. Ular shu tariqa safarda davom 

etadilar. Dengiz sohiliga borib bir ke-maga chiqadilar. Muqbil, odatdagidek, ibodat 

                                                

1

 “Қиссаси Рабғузий” 1-китоб, 12-бет 

2

 Ўша китоб,  271-бет. 

---

45 

 

qilib,  tasbeh  o'girib  o'tirsa,  Mudbir  Xudoga  shirk  keltirib  valdiray  boshlaydi. 

Shunda to'fon kelib  ularning kemasini  g'arq qiladi.  Bu  ikkisi  taqdir taqozosi bilan 

qutulib  qirg'oqqa  chiqib,  o'rmonga  duch  keladilar.  Shu  yer-dagi  bir  daraxt 

kovagida buloq bo'lib, u yerda buning suvini ich-gan odam  mutlaqo ochiqmasligi, 

suvsamasligi va yolg'on gapirsa yorilib o'lishi yozilgan bo'ladi. Muqbil va Mudbir 

bu suvdan to'yib ichib olganlari uchun yozuvni o'qisalar, buloq suvida boshi bilan 

sho'ng'ib  cho'milgan  odam  g'aroyib  voqealarni  ko'rishi  aytilgan  ekan.  Faqat 

rostgo'y  odam  cho'milishi  mumkin,  yolg'onchi  esa  kuyar  ekan.  Natijada  suvga 

Mudbir tusholmaydi, Muqbil buloqqa sho'ng'ib bir qasrga duch keladi, u yerda bir 

mahvashga oshiq bo'lib qoladi... O'ziga kelib, suvdan chiqqanida esa oshiq bo'lgan 

go'zal  ishqida  o'zini  yo'qotib  bexud  bo'ladi.  Muqbil  va  Mudbir  qirg'oqqa 

yaqinlashib bir kemaga duch keladilar. Bu kema sandal daraxti yog'ochi bilan to'la 

bo'lib, odamlari o'lib yotardilar. Gap shundaki, Xovar mamlakati shohi qizi kasalga 

chalingan  bo'lib,  tabiblar  unga  sandal  daraxtidan  yasalgan  qasrda  yashash  davo 

degani  uchun,  ko'plab  savdogarlar  shu  daraxt  yog'ochlarini  olib  kelayotganlarida 

dengizda  po'rtanaga  tushib,  chiqolmay  ochdan  o'lgan  edilar.  Ular  qirg'oqqa 

borganlarida  Xovar  shohiga  duch  keladilar.  Mudbir  o'zini  savdogar,  kema  egasi, 

Muqbilni qulim deb tanishtiradi va shu zahoti yorilib o'ladi. Muqbil esa bor gapni 

ya-shirmay  aytib  beradi.  Shoh  uni  o'ziga  kuyov  qilishni  xohlab  to'y  beradi. 

Malikaning  qasriga  borgan  Muqbil  xuddi  buloqda  ko'rgan  holatiga  duch  keladi: 

sandal  qasr,  go'zal  qizlar  va...  o'sha  u  sevib  qolgan  mahvash.  Keyin  ma'lum 

bo'ladiki,  bu  go'zal  Xovar  shohining  qizi  bo'lib,  unga  jinlar  shohi  oshiq  bo'lgan 

ekan.  Lekin qizga  yetisholmagan jinlar shohi o'sha oroldagi daraxtdagi  kovakdagi 

buloqda  qizning  suvratini,  lining  qasrining  nusxasini  paydo  qilib,  o'zini  ovutib 

o'tirarkan.  Muqbil  shunga  duch  kelgan  ekan.  Shu  tariqa  Xovar  shohining  go'zal 

qizi va rostgo'y Muqbil vaslga erishadilar. 

Hikoya yakunlangach, xushnud bo'lgan shoh Bahrom uyquga ketadi. 

---

46 

 

 

Payshanba  kungi  sandal  rang  (jigarrang)  bo‘lgan  ushbu  kunda  barcha 

qasrning qismlari ushbu rangdan tashkil topadi. Ushbu kuni “Qissasi Rabg‘uziyda”  

keltirilishicha    Hudo  jannat  va  do‘zaxni,  rahmat  va  azob  farishtalarini  hamda 

hurlarni yaratdi. Ushbu rangli qasrda Muqbil va Mudbir hikoyalari tinglanar ekan, 

ularning  ikki  xil  dunyosi  beriladi.  Hikoyada  tinmay  noshukrlik  qilib  noliyotgan 

Mudbirga,  Muqbilning  nasihatlari  kor  qilmay,  natijada  Mudbir  o‘z  boshini  o‘zi 

yeydi. “Qur’on”       ning87-a’lo surasida shunday  deyiladi: “1 (Ey Muhammad), 

eng oliy zot bo‘lmish Parvardigoringgizning nomini poklang! 2. U (barcha narsani) 

yaratib,  raso  qilib  qo‘ygan  zotdir.  3.  U  (har  bir  narsa  uchun  munosib  yo‘lni) 

---

47 

 

belgilab, (U narsani o‘sha yo‘lga) hidoyat qilib qo‘ygan zotdir. 4-5. U  o‘t-o‘lanni 

undirib chiqarib, so‘ng uni qoramtir (jigarrang) xas - xashak” qilib qo‘ygan zotdir. 

Ushbu  kungi  hikoya  ham  boshdan  oyoq,  oxirgi  qismigacha  sanda  rangni 

ifodalaydi. Ushbu  rangning mohiyati esa qo‘rquv va hayajondir. 

Kimda kim, haddini bilmasa, noshukrlik qilsa, albatta do‘zaxiy bo‘lishi, Hudo 

tomonidan jazolanishi muqarrarligi shoh Bahromga ogohlantirish tarzida shu rangli 

hikoya  orqali uqtiriladi va keyingi kunda shoh baxtini topadi, lekin asar so‘nggida 

bunday nasihatlar yodidan ko‘tarilganligi tufayli uning o‘zi ham, Hudo tomonidan 

jazolanadi.