87
foydalanayotgan darajadan million-million marta sekin
tiklanadigan tabiiy
resurslar xisoblanadilar. Bunday resurslarni tiklab bulmas ekan, mineral
resurslardan samarali foydalanish, ularni tejab-tergab
ishlatish va ularni kazib
olinayotganda yerlarga zarar yetkazilishiga yul kuymaslik zarur. Tiklanadigan
tabiiy resurslarga tirik mavjudotlar, o’simlik va xayvonlar, daraxtlar shuningdek
tuprok kiradi. Tuprok yuk bulib ketmaydi, balki asosiy xossasini –
unumdorligini yukotishi mumkin. Bunday resurslardan foydalanayotganda shuni
esda tutish kerakki, muayyan tabiiy sharoitning buzilishi ularning kayta
tiklanishiga xalakit berishi mumkin. Masalan, xozirgi vaktda butunlay kirib
yuborilgan kupgina usimlik va xayvonot turlari, shuningdek, eroziya natijasida
butunlay tarkibi buzilgan tuproklar kaytadan tiklanmaydi. Bundan tashkari,
shuni xam yodda tutish kerakki, tiklanadigan tabiiy resurslarning paydo bulish
jarayoni ma’lum tezlikka ega bulishi kerak. Masalan, otib tashlangan
xayvonlarning kaytadan paydo bulishi uchun bir yoki bir necha yil kerak, ammo
daraxtlari kesib tashlangan o’rmon kamida 60-yildan keyin kayta tiklanishi
mumkin. Yer kobigida tuprokning unumli va xosildor katlamini xosil bulish
jarayoni nixoyatda sekinlik bilan kechadi. 100 yilda 0,5 sm dan 2 sm gacha
tuprok xosil buladi. Tarkibi uzgargan tuprokni yaxshilanishi uchun esa bir necha
ming yil vakt kerak. 20 sm kalinlikdagi unumdor tuprok xosil kilish uchun tabiat
2000 yildan 7000 yilgacha vakt sarflaydi. Shuning uchun tabiiy resurslarni
ishlatish tezligi, ularning tiklanish tezligidan oshib ketmasligi kerak.
Tiklanadigan tabiiy resurslar uchun zaruruiy sharoit yaratib berilsa, ular inson
extiyojlarini kondirishga abadiy xizmat kilishi mumkin. Tugamaydigan tabiiy
resurslarga suv, iklim va kosmik resurslar kiradi.
Suv barcha tirik organizmlar uchun xayot manbai bulib 3 ta fizik xolatda:
kattik(muz), suyuk va bugsimon xolatlarda uchraydi. Yer sharida suvning
umumiy mikdori bitmas-tuganmas bulib, xech kachon uzgarmasa kerak, birok
insonning faoliyati natijasida suvning zaxirasi va mikdori yer sharining ayrim
mintakalarida turli davrlarda turlicha bulishi mumkin.
88
Dunyodagi suvlarning 94 % okeanlardadir. Bevosita foydalanishga yarokli
bulgan ichimlik suvining zaxiralari 1 % ni xam tashkil etmaydi. Birok bitmas-
tuganmas xisoblangan dengiz suvlari xam uta ifloslanish xavfi ostida turibdi.
Chuchuk suv esa sifat jixatidan tugaydigan resurs xisoblanadi. Chunki
insonga
xar kanday suv emas, balki iste’mol kilish uchun yarokli toza suv kerak. Yer
sharining kupgina mintakalarida suvdan samarasiz foydalanish, daryolarning
sayozlanib kolishi va boshka sabablar okibatida ichimlik suvi
mikdori keskin
kamaymokda. Xolbuki, sug’orish, sanoat va kommunal xujalik uchun chuchuk
suvga bulgan extiyoj yildan yilga ortib bormokda.
Kuyosh radiasiyasi (yoruglik, issiklik), atmosfera xavosi, shamol, suv va
to’lkinlar energiyasi iklim va kosmik resurslarga kiradi. Yog’ingarchiliklar esa
suv resurslariga xam iklim resurslariga xam kiradi. Sayyoramizga kelayotgan
Kuyosh nurlarining yarmidan ko’progi energiyaning boshka turlariga
aylanadi.Ularning muayyan kismi tuprok, suv va atmosfera xavosini isitishga
sarf buladi va asta-sekin fazoga tarkaladi. Ularning
muayyan kismi usimliklar
tomonidan uzlashtiriladi. Kuyoshning nurli energiya zaxiralari milliard-milliard
yillarga yetishi mumkin. Shuning uchun Kuyosh energiyasi bitmas-
tuganmasdir.
Atmosfera xavosi tirik organizmlar uchun xayot manbaidir. Xavo bitmas-
tuganmas, lekin uning tarkibi o’zgarishi mumkin. Xavo
tarkibida karbonat
angidrid, radioaktiv moddalar, turli gazlarning mexanik aralashmalari, kul,
chang va boshka moddalar mavjud. Bunday iflosliklarni sanoat korxonalari va
xususan , transport vositalari chikaradi. Bu esa inson sogligiga kata salbiy ta’sir
ko’rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: