|
фикрлашигина шахс истаги ва қизиқишларини тўғри йўлга солади». Танқидий
фикрлаш - ғоя ва имкониятларни ижодкорлик билан уйғунлашуви, конденция
ва ахборотларни қайта фикрлаш ва қайта қуришдек мураккаб жараён. Бу
фаол ва интерактив билишнинг бир неча даражаларида бир вақтда рўй
берадиган жараён хам бўлиб, ҳисобланади. Танқидий фикрлаш-ўқитиш
предмети эмас, балки ўқитиш натижасидир. Бу ғояларни ва уларнинг
аҳамиятини ҳам кўп фикрлилик нуқтаи назаридан кўриб чиқиш, хамда уларни
бошқа ғоялар билан таққослашдир. Бу фикрлашнинг энг юқори даражаси
ақлий фаолият бўлиб, унда тахлил ва таққослаш, изохлаш, қўллаш,
120
тортишув, якдиллик, муаммоларни ҳал қилиш ёки фикрлаш жараёнини
бахолашга алохида эътибор берилади. И. Агаповнинг айтишича танқидий
фикрлаш-ўқувчиларда матн билан ишлаш малакасини ривожлантириш,
оғзаки ва ёзма нутқнинг барча кўринишларини эгаллаш, муайян матн буйича
тенгдошлари билан фикр алмашув (мулокат малакалари, гуруҳ билан ишлаш
малакалари) га йуналтирилган педагогик технологиядир.
Танқидий фикрлаш ўқув хонасидаги мухитни ўзгартириб, унга
тўлиқлик тусини бериш, машғулотларни эса ўқитувчи ва ўқувчи учун
қувончга айлантиришдир. Бундай технология, кп фикрлилик ва матнни
шархлаш нуқтаи назарининг кўплиги ва билиш жараёнининг рефлективлиги,
маданиятни замонавий тушуниш каби ғояларга асосланади. Шахс қадрияти,
ғояси ва унинг ривожланиши, ўз - ўзини англаши ва руёбга чиқариши учун
қулай шароит яратишнинг сўзсиз устуворлиги энг мухим бўлиб ҳисобланади.
Танқидий фикрлашнинг тасдиғи сифатидаги фикрлар:
- янги вазиятлар учун қўлланилаётган самарали узлуксиз таълим биз
учун ахборот ва ғояларнинг тушунарли булиши муаммосини ташкил қилади.
Ўқувчилар ахборот ва ғояларни фаоллик билан ўзлаштиргандагина энг юқори
натижага эришиши мумкин.
- фикрлаш фаолиятини ривожлантиришнинг турли стратегия
(шакл)лари қўлланилгандагина ўқиш жараёни муваффаккиятлироқ бўлади.
Бундай стратегиялар ўқув жараёнини онглирок бўлишини таъминлайди.
Бубернинг фикрича «бу тарбиядаги шундай мувофаққиятки, унда шахс
туғилади, инсон манавияти сирли тарзда шаклланиб боради, ўқувчи
ўқитувчи билан хамкорликда хаёт сирларига тушуниб етади. Оралиқ якун
ясашда ўқитувчи тингловчиларда саволлар бор–йўқлигини аниқлайди. Тушган
саволларга бошқа тингловчиларниг жавоб беришини илтимос қилади, сўнгра
барчага қуйидаги саволларни беради:
121
Сизнинг дастлабки фикрингиз Бубер нуқтаи назари билан қай
даражада мос тушди
.
Сизни энг кўп хайратга солган нарса нима
Нима сизга маъқул бўлди
Нималарга эътирозингиз бор
Бундан биз қандай хулоса қилишимиз мумкин.
Сиз буни амалда қўллай оласизми
Маърузанинг якуний қисмида ўқитувчи ва ўқувчи муносабатлари эркин
бўлиши керак. Ўқитувчи маънавият зинапоясида ўқувчига нисбатан бир
поғона юқори туради. Унинг устунлиги ва обрўси ана шундан қелиб чиқади.
Ўқитувчининг айнан мана шу обрўсини тан олиниши, Бубер ёндошувининг
ананавий ва замонавий педагогикада мустахкам шаклланиб қолган
ёндошувлардан афзаллигини кўрсатади.
Танқидий фикрлашнинг асосини қуйидаги уч фаза ташкил қилади:
даъват, англаш, мулохаза (ДАМ).
Даъват фазасининг ахамияти шундан иборатки унда янги билимларни,
ўзи мустақил танлаган мақсад учун ишлатиш ўқувчида кучли бўлади.
Англаш-ифодали фикрлашнинг иккинчи фазоси ҳисобланади. Унда янги
ахборот даъват фазасида фаоллаштирилган ахборот билан боғланади. Янги
ўқув материалининг тушинилишига эришиш бу фазанинг энг мухим вазифаси
хисобланади. Бу фазада ўз тушунчаларини кузатиб бориши муҳимдир.
Субъектнинг ички жараёнлари ва холатларини ўзи томонидан билиб
боришига рефлекция (орқага қайтиш) дейилади.
УЁТФ нинг учинчи фазаси мулохаза қилишдир. Бу фазада билимлар
мустахкамланади ва ўрганилаётган масала олдинги фазаларга нисбатан
122
тўлароқ тасаввур шаклланади. Талаба ўз ўқув мақсадига эришгандагина
бундай ўзгаришлар содир бўлиши мумкин. Бу талабанинг янги ғоя ва
ахборотларни ўз сўзи билан ифодалай олишида акс этади. Ўқувчилар
ўзларига кўпроқ ёккан нарсани яхшироқ эслаб қоладилар. Бундай тушуниш
узоқ муддатли таъсирга эга булади.
Стил, Мередис ва Темплар УЁТФ асослари (даъват, англаш, мулохаза)
ўқитувчига шундай шароитлар яратадики, улар натижасида у
қуйидагиларни уддалайди деб хисоблайдилар:
- ўқувчиларнинг фикрлашини фаоллаштиради;
- ўқувчилар мақсадини ажратади;
- фаол мунозарага имкон яратади;
- фаол ўқув фаолиятини таъминлайди;
- ўзгаришларини рағбатлантиради.
- ўз ўзини рўёбга чиқаришга имкон беради;
-танқидий фикрлашга имконият яратади.
Танқидий фикрлашга ўргатиш маълум вақт талаб қилади. Бу вақтни
ихтиёрий фанга оид вазифаларни ўрганишда танқидий фикрлаш орқали ўқув
материалини пухтароқ ўзлаштиришга эришиш йўли билан тўплаб бориш
мақсадга мувофик.
Стил., Мередес ва Темплар ўқув хонасида ўқувчиларнинг қуйидаги
хатти харакатлари шаклланиши ва қуллаб - қувватланишини тавсия
этадилар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
