O`zbeкistоn rеspubliкаsi оliy vа o`rtа mахsus tа`lim vаzirligi

TXK sifatini yonilg`i sarfiga ta`siri. Ekspluatatsiya jarayonidagi yonilg`i sarfi avtomobilning 
texnik  tavsifida  keltirilgan  yonilg`ining  nazorat  sarfidan  ortiq  bo`ladi.  Buning  sababi,  yonilg`i 
sarfiga  Ekspluatatsiya  sharoitida  boshqariladigan  va  boshqarilib  bo`lmaydigan  qo`shimcha  omil-
larning ta`siridir. 
 Boshqariluvchi  omillarga  ularga  ta`sir  etish  natijasida  yonilg`i  sarfini  kamaytirish 
mumkin  bo`lgan  omillar  kiradi.  O`z  navbatida,  ular  tashkiliy  texnologik  va  texnik  turlarga 
bo`linadi. Boshqarilib bo`lmaydigan omillarga yonilg`ining Ekspluatatsion sarfiga salmoqli ta`sir 
etuvchi,  Ekspluatatsiya  qilish  va  tabiiy  iqlim  sharoitlari  kiradi.  Masalan,  sovuq  iqlim  sharoitida 
avtomobilni Ekspluatatsiya qilishda yonilg`i sarfi oshib ketadi. Bunga dvigatel ishi issiqlik rejimi 
yomonlashishi,  saqlash  joyida  dvigatclni  isitish,  og`ir  yo`l  sharoiti,  moylar  qovushqoqligining 
oshishi  munosabati  bilan  transmissiya  foydali  ish  koeffitsientining  pasayishi  va  boshqalar  ta`sir  qi-
ladi. 
Avtomobillarni issiq iqlim sharoitida Ekspluatatsiya qilish tsilindrlarning to`lishiga va  yoniig`i 
aralashmasining  boyishiga,  dvigatel  va  tizimlarining  qizib  ketishiga  olib  keladi.  Buning  natijasida 
texnik iqtisodiy koprsatkichlar yomonlashadi. Masalan, tashqi haroratning 20°C dan 40°C ga oshishi 
dizel dvigatellarida yonilg`i sarfini 30% ga oshiradi. 
SHuningdek,  avtomobillarni  tog`  sharoitlarida  Ekspluatatsiya  qilinganda  ham  yonilg`i  iqti-
sodiy  koprsatgichi  yomonlashadi.  Har  100  m  koptarilish  evaziga  dvigatelning  quvvati  12-13%  ga 

---

 
97 
kamayadi,  yonilg`ining  iqtisodiy  koprsatgichi  esa  14-15%  ga  yomonlashadi.  Amaliyotda  uchrab 
turuvchi birikma va agregatlarning nosozliklari ham  yonilg`i  sarfiga salmoqli ta`sir  koprsatadi.  Ma-
salan,  karbyurator  bosh  jiklyori  o`tkazuvchanlik  qobiliyatining  ko‘payishi,  ekonomayzer 
klapani  zichligining  buzilishi,  o`t  oldirishning  me`yordan  oldinroq  yoki  kechroq  bo`lishi,  gaz 
taqsimlash  mexanizmidagi  tirqishlarning  buzilishi,  uzgich  kontaktlari  orasidagi  tirqishning 
o`zgarishi  yonilg`i  sarfini  3-15%  ga  oshiradi.  Amaliyotda  uchrab  turadigan  boshqa  nosozliklar  (bir 
yondirish  shami  yoki  forsunkaning ishdan  chiqishi, boshqaruvchi  g`ildiraklarni  o`rnatish  burchak-
larining noto`g`riligi, tormoz mexanizmidagi tirqishlarning kamayishi) yonilg`i sarfini 15-20% ga 
ko‘paytiradi. SHuning uchun ATK dagi muhandis-texniklarning faoliyati harakatdagi tarkibga sifatli 
TXK va T hamda ularni texnik soz holatda ushlab turishga qaratilgan bo`lishi zarur.